Erken Cumhuriyet Döneminde Demografik Mühendislik ve Devlet İnşa Pratikleri: Gönen Manyas Çerkes Sürgünü

Yıl 2019, Cilt: 43 Sayı: 4, 681 - 706, 14.12.2019

Eylem Akdeniz Göker

Öz

İmparatorluk döneminden devralınan demografik mühendislik pratiği Cumhuriyet dönemi
inşa sürecinde devletin şiddet repertuarında berdevamdır. Nüfus düzenlemeleri ve iskân
politikaları Cumhuriyet dönemi Türkiye’sinin devlet-inşa ve ulus-inşa süreçlerinin temel
biçimleri olagelmiştir. 1922-1923 yılları arasında gerçekleşen Gönen-Manyas Çerkes
sürgünü, Cumhuriyet kurulmadan hemen önceki süreçte rejimin “itaatsiz unsurlarla”
başa çıkma yöntemlerini netleştirmesinde bir tarihsel dönemeci işaret etmektedir.
Gönen, Manyas ve Bandırma’nın on dört köyünün topluca yerlerinden edilmesi, rejimin
kurucu unsurlarına, devlet otoritesine karşı çıkmanın toplumsal maliyetlerini muhaliflere
belletmede zorunlu iskân stratejilerin oynadığı rolü tartma imkânı sağlamıştır. Sürgün
kararının kaldırılmasıyla bölge Çerkesleri mülksüzleşmiş ve yoksullaşmış olarak eski
yerleşim yerlerine geri dönebilmişlerdir. Kararın geri alınması, sürgüne tabi tutulan
köylerin karara mukavemet göstermemeleri ve iç sürgün stratejisinin kurallarını harfiyen
uygulamalarıyla açıklanır. Bu çalışma, sürgün sonrasında bölge Çerkeslerinin kimlik
müzakerelerini ve Çerkes toplulukların “Türklük”e entegre olma ve hayatta kalma
stratejilerini söz konusu ‘sürgün’ deneyiminin izlerini sürerek tartışma iddiasındadır.
Ulus-devletin inşa sürecinin belli bir uğrağında gerçekleşen Gönen-Manyas Sürgünü,
bölge Çerkeslerinin ve sürgünden haberdar olan Türkiyeli Çerkeslerin “Türklük”e entegre
olmada benimseyecekleri stratejileri tartmaları açısından da önemli bir dönemeci ifade
eder. Türkiye Cumhuriyeti sınırlarında yaşayan Çerkeslerin bir kısmı, yönetici seçkinlere ve
ev sahibi topluma sadakatlerini kanıtlayabilmek amacıyla etnik kimliklerini gizleme; etnik
kimliklerini sınırlı bir kültürel alana hapsederek otantik bir unsura indirgeme; yönetici
seçkinlerle çeşitli düzeylerde ittifaklar kurma ve devletin şiddet aygıtının gönüllü neferleri
olma stratejilerini benimseyerek hayatta kalmaya çalışmışlardır. Nispeten dar kapsamlı
sayılabilecek bir zorunlu göç hareketi olarak Gönen-Manyas sürgünü, Çerkeslerin kolektif
hafızalarında 1864 Büyük Sürgünü ve trajedisini tazeleyerek, Çerkes topluluğunun
içerisinden yükselebilecek muhtemel muhalif seslerin çok önceden bastırılmasına zemin
teşkil edebilecek bir uğrağa işaret eder.

Anahtar Kelimeler

Zorunlu göç, sürgün, kimlik inşası, Çerkesler, Türklük Sözleşmesi

Kaynakça

• Adanır F ve Özel O (2015). 1915: Siyaset, Tehcir, Soykırım. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Akşin S (1992). İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele. Cilt: 2 İstanbul: Cem Yayınevi.
• Avangyan A (2004). Osmanlı İmparatorluğu ve Kemalist Türkiye’nin Devlet-İktidar Sisteminde Çerkesler. İstanbul: Belge Yayınları.
• Aydemir İ (1999). Gönen Manyas Çerkeslerinin Sürgünü. Nart Dergisi, Sayı: 15.
• Barkan O (1954). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler. Istanbul Universitesi iktisat Fakultesi Mecmuasi, 15 (1-4): 209-239.
• Berkuk İ (1958). Tarihte Kafkasya. İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Berzeg N (2006). Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti: Sovyet Karanlığına Girerken. İstanbul: Birleşik Kafkasya Derneği.
• Besleney A Z (2014). The Circassian Diaspora in Turkey. London: Routledge.
• Bookman M (1997). Demographic Struggle for Power: The Political Economy of Demographic Engineering in the Modern World. London;Portland, OR: Frank Cas
• Bookman M (2002). Ethnic Groups in Motion: Economic Competition and Migration in Multiethnic States. London; Portland, OR: Frank Cass.
• Cilasun E (2004). Baki ile Sela: Çerkes Ethem. İstanbul: Belge Yayınları.
• Dündar F (1999). Türkiye Nüfus Sayımlarında Azınlıklar. İstanbul: Doz Yayınları.
• Dündar F (2001). İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskan Politikası. İstanbul: İletisim.
• Fortna B (2016). The Circassian: A Life of Eşref Bey, Late Ottoman Insurgent and Special Agent. Londra: Oxford University Press.
• Gingeras R (2014). Dertli Sahiller: Şiddet, Etnisite ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Karal E (1943). Osmanlı İmparatorlugunda ilk Nüfus Sayimi (1831). Ankara: DIE.
• Karpat K (1989). Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics.Madison, Wisconsin: Wisconsin University Press.
• Kasaba R (2004). Do States Always Favor Stasis? The Changing Status of Tribes in the Ottoman Empire. İçinde J S Migdal (der.), Boundaries andBelonging: States and Societies in the Struggle to Shape Identities and LocalPractices. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kaya A (2011). Türkiye’de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcâdı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Klein J (2017). Hamidiye Alayları: İmparatorluğun Sınır Boyları ve Kürt Aşiretleri. Çev. R. Akman. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kural K (2013). 6 Kasım SözlüTarih Çalışması, “Unutulan Geçmişin Peşinde: ‘Gönen- Manyas Çerkes Sürgünü” Mülakatlar, http://www.gusips.net/analysis/desc/4325- unutulan-gecmisin-pesinde-gonen-manyas-cerkes-surgunu.html
• McCarthy J (1995). Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821- 1922. Princeton: The Darwin Press.
• McGarry J (1998). ‘”Demographic Engineering’: the State-directed Movement of Ethnic Groups as a Technique of Conflict Regulation,” Ethnic and RacialStudies 21 (4): 613-638.
• Orhonlu C (1987). Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskam. Istanbul:Eren.
• Shami S (2000). Mobility, Modernity and Misery: Population Displacement and Resettlement in the Middle East. İçinde S. Shami, (derl.), Population Displacement and Resettlement: Development and Change in the Middle East. New York: Center for Migration Studies.
• Şener C (1990). Çerkez Ethem Olayı. İstanbul: Ant Yayınları.
• Şeker N (2013). Forced Population Movements in the Ottoman Empire and the Early Turkish Republic: An Attempt at Reassessment through Demographic Engineering. European Journal of Turkish Studies, 16.
• Şoenü F (2007). Tüm Eserleri. Ankara: Kaf Dav Yayınları.
• Tekeli İ (1990). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu. Toplum ve Bilim 50: 49-71.
• Tilly C (2005). Trust and Rule. NewYork: Columbia University.
• Tunaya T (2015). Türkiye’de Siyasal Partiler. Cilt 2. İstanbul: İletişim.
• Ünlü B (2018). Türklük Sözleşmesi: Oluşumu, İşleyişi ve Krizi. Ankara: Dipnot, 2018.
• Yelbaşı C (2018). Exile, resistance and deportation: Circassian opposition to the Kemalists in the South Marmara in 1922-1923. Middle Eastern Studies, 54(6), 936-947.
• Yüksel M (2008). Forced Migration and the Politics of Internal Displacement in the Making of Modern Turkey: The Case of Dersim, 1937-1947. Yayımlamamış Doktora Tezi, Columbia University.
• Zurcher E J (2008). Turkey: A Modern History. London: LB. Tauris.
• Zurcher E J (2014). İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de Etnik Çatışma. İstanbul: İletişim.