İnşaat Sektörünün Kriz Dinamikleri: Güncel Bir Değerlendirme

Yıl 2020, Cilt: 44 Sayı: 1, 101 - 130, 24.03.2020

Melih Yeşilbağ

Öz

Bu çalışma Türkiye’nin içinden geçmekte olduğu iktisadi çalkantı döneminde inşaat ve
gayrimenkul sektörlerinin kriz dinamiklerine odaklanmaktadır. Bu kapsamda, öncelikle
yapılı çevre üretiminin finansallaşan kapitalizmde edindiği konum ve bu konumun
beraberinde getirdiği kriz dinamiklerine dair kuramsal literatür üzerine bir tartışma
yapılacak ve bu tartışma ışığında Türkiye örneği alacalı (variegated) finansallaşma
çerçevesinde gerçekleşen bir inşaat patlaması olarak değerlendirilecektir. Çalışmanın
bulguları, Türkiye’de inşaat sektörünün AKP’li yıllarda yaşadığı “boom-bust” döngüsünün
küresel örüntülere benzerlik açısından ‘karma’ nitelikler taşıdığını ortaya koymaktadır.
2017 yılı itibariyle toplam katma değerin %9,8’ini üreten inşaat sektörüyle Türkiye,
OECD ülkeleri arasında açık ara birinci konumdadır ve bu oran 2008 krizinde inşaat
ve emlak kaynaklı büyük çöküşler yaşayan İrlanda, İspanya gibi ülkelerin kriz öncesi
değerlerine oldukça yakındır. Öte yandan, 2018 itibariyle bir tıkanma dönemine giren
inşaat sektörünün kriz dinamikleri küresel örüntülerden farklılaşmaktadır. Literatürde
en büyük risk kaynağı olarak değerlendirilen mortgage piyasaları, AKP’li yıllarda finans
ve gayrimenkulü birbirine yaklaştıran düzenlemelerle büyük bir atılım sergilemiş
olmakla birlikte kayda değer bir risk kaynağı oluşturmaktan uzaktır. GSYH’nin ancak
%6’sına tekabül eden mortgage hacmiyle, Türkiye sadece gelişmiş kapitalist ülkelerin
değil birçok Güney ülkesinin de gerisinde seyretmektedir. Öte yandan, gayrimenkul ve
finansı bir araya getiren bir diğer mekanizma olan GYO (gayrimenkul yatırım ortaklığı)
piyasalarında yaşanan hızlı büyüme dalgası 2018 itibariyle sona ermiş, son 1,5 yılda
%35 değer kaybı yaşanmıştır. %34’lük payıyla sektörün lideri konumundaki kamu
kuruluşu Emlak Konut GYO’nun aynı dönemdeki değer kaybı %60 olmuştur. Bununla
birlikte, 2012-2017 arası ülke ortalamasının belirgin bir şekilde üstünde değerlenen;
2017’den itibaren reel, 2019’dan itibarense nominal olarak değer kaybetmekte olan
İstanbul konut piyasası patlamakta olan bir konut balonu görüntüsü vermektedir.
Yüksek faiz oranları, düşen fiyatlar, azalan satışlar ve son 6 yılda konut stokuna eklenen
1 milyonun üzerinde satılmamış yeni konut, sektörde derin bir darboğaz yaşandığını
göstermektedir. Dahası, söz konusu darboğaz, AKP iktidarının sektörü ayakta tutmaya
yönelik KDV indirimi, konut seferberliği, kamu bankaları üzerinden düşük faizli konut
kredisi sağlama gibi tedbirlerine rağmen yaşanmaktadır. 2017’den bu yana kapanan
şirketlerin içerisinde %20’lik payla inşaat ve gayrimenkul sektörleri iktisadi çalkantıdan
en şiddetli etkilenen sektörler arasındadır. Üstelik, finansal olmayan kuruluşlar
dışarıda tutulduğunda toplam dış borcun %23’ü bu iki sektörün üzerindedir. Bunlara
ek olarak, kullanım garantili kamu-özel işbirliği antlaşmaları ve hazine teminatlı mega
projelere dair göstergeler, sektördeki tıkanıklığın kamu maliyesi üzerinde de belirgin
bir yük yaratmaya başladığını ortaya koymaktadır. Bütünüyle değerlendirildiğinde bu
göstergeler, AKP’li yıllara damga vuran inşaata dayalı birikim sürecinde şiddetli bir kriz
durumuna işaret etmektedir. Küresel literatürde vurgulanan örüntülerden farklı olarak,
Türkiye’nin inşaat krizinde mortgage piyasaları değil müteahhit borçları başat kriz
dinamiği olarak öne çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Neoliberalizm,, finansallaşma,, inşaata dayalı birikim,, Adalet ve Kalkınma Partisi,, kriz.

Kaynakça

• Aalbers M B (2007). Geographies of Housing Finance: The Mortgage Market in Milan, Italy. Growth and Change, 38(2), 174–199.
• Aalbers M B (2011). Subprime Cities: The Political Economy of Mortgage Markets.Chicester: Wiley-Blackwell.
• Aalbers M B (2016). The Financialization of Housing: A Political Economy Approach.London: Routledge.
• Aalbers M B (2017). The Variegated Financialization of Housing. International Journal of Urban and Regional Research, 41(4), 542–554.
• Akçay Ü (2013). Hükümet-Cemaat Kavgası, İnşaat Odaklı Birikim ve 17 Aralık Krizi: Bir Dönemin Sonu mu? Başlangıç. https://baslangicdergi.org/hukumet-cemaat-kavgasiinsaat-odakli-birikim-ve-17-aralik-krizi-bir-donemin-sonu-mu-umit-akcay/. Son erişimtarihi, 14 Ekim 2019.
• Akçay Ü ve Güngen A R (2014).Finansallaşma Borç Krizi ve Çöküş: Küresel Kapitalizmin Geleceği. Ankara: Notabene.
• Ashton P (2009). An Appetite for Yield: The Anatomy of the Subprime Mortgage Crisis.Environment and Planning A: Economy and Space, 41(6), 1420–1441.
• Aslan A S ve Dinçer İ (2018). The Impact of Mortgage Loans on the FinancializationProcess in Turkey. Journal of Planning, 28(2), 143–153.
• Balaban O (2012). The Negative Effects of Construction Boom on Urban Planning and Environment in Turkey: Unraveling the Role of the Public Sector. Habitat International, 36(1), 26–35.
• Bayırbağ M K ve Penpecioğlu M (2017). Urban Crisis: ‘Limits to Governance of Alienation’. Urban Studies, 54(9), 2056–2071.
• Bonizzi B (2013). Financialization in Developing and Emerging Countries. International Journal of Political Economy, 42(4), 83–107.
• Brenner N, Peck J.ve Theodore N (2010). Variegated Neoliberalization: Geographies, Modalities, Pathways. Global Networks, 10(2), 182–222.
• Buckley M ve Hanieh A (2014). Diversification by Urbanization: Tracing the Property- Finance Nexus in Dubai and the Gulf. International Journal of Urban and Regional Research, 38(1), 155–175.
• Candan A B ve Kolluoğlu B (2008). Emerging Spaces of Neoliberalism: A Gated Town and a Public Housing Project in İstanbul. New Perspectives on Turkey, 39, 5–46.
• Çavuşoğlu E ve Strutz J (2014). Producing Force and Consent: Urban Transformation and Corporatism in Turkey. City, 18(2), 134–148.
• Christophers B (2015). The Limits To Financialization. Dialogues in Human Geography, 5(2), 183–200.
• Clark G (2000). Pension Fund Capitalism. Oxford: Oxford University Press.
• Collyns C, Senhadji Semlali A ve International Monetary Fund (2002). Lending Booms, Real Estate Bubbles and the Asian Crisis. Washington, D.C.: International Monetary Fund.
• Conefrey T ve Fitz Gerald J (2010). Managing Housing Bubbles in Regional Economies Under Emu: Ireland And Spain. National Institute Economic Review, 211(1), 91–108.
• Dellepiane S, Hardiman N ve Las Heras J (2013). Building on Easy Money: The Political Economy of Housing Bubbles in Ireland and Spain. Dublin: University College Dublin.
• DiPasquale D ve Wheaton W C (1995). Urban Economics and Real Estate Markets. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.
• Dumenil G ve Lévy D (2004). Capital Resurgent: Roots of the Neoliberal Revolution. Cambridge: Harvard University Press.
• Dünya Bankası (2019). PPI Database Global Report. https://ppi.worldbank.org/en/ppi . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Duvar (04/05/2019). Araç Geçiş Garantisi Yine Tutturulamadı. Duvar. https://www. gazeteduvar.com.tr/ekonomi/2019/04/05/arac-gecis-garantisi-yine-tutturulamadi/ . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• EMF (European Mortgage Federation) (2018). HYPOSTAT 2018: A Review of Europe’s Mortgage and Housing Markets. https://hypo.org/emf/publications/hypostat/# . . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• EPEC (2019). EPEC Data Portal. European Investment Bank. https://data.eib.org/epec. Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Erol I (2019). New Geographies of Residential Capitalism: Financialization of the Turkish Housing Market Since the Early 2000s. International Journal of Urban and Regional Research, 43(4), 724–740.
• EY (Ernst ve Young) (2018). Global Perspectives: 2018 REIT Report. Ernst & Young Global Limited. https://eyrhcevent-sf.ey.com/Source/2018%20Global%20REIT%20report.pdf . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Fernandez R ve Aalbers M B (2019). Housing Financialization in the Global South: In Search of a Comparative Framework. Housing Policy Debate, 1-22.
• Fine B (2013). Financialization from a Marxist Perspective. International Journal of Political Economy, 42(4), 47–66.
• Fitch (2019). Global Housing and Mortgage Outlook- 2019. Fitch Ratings. https://www.lma.eu.com/application/files/4215/5066/7567/Global_Housing_and_Mortgage_ Outlook_-_2019.pdf . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Fligstein N ve Goldstein A (2011). Catalyst of Disaster: Subprime Mortgage Securitization and the Roots of the Great Recession. Institute of Industrial Relations, UC Berkeley. https://econpapers.repec.org/paper/cdlindrel/qt83x2h03n.htm. Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• French S, Leyshon A ve Wainwright T (2011). Financializing Space, Spacing Financialization. Progress in Human Geography, 35(6), 798–819.
• Gotham K F (2006). The Secondary Circuit of Capital Reconsidered: Globalization and the U.S. Real Estate Sector 1. American Journal of Sociology, 112(1), 231–275.
• Gotham K F (2009). Creating Liquidity out of Spatial Fixity: The Secondary Circuit of Capital and the Subprime Mortgage Crisis. International Journal of Urban and Regional Research, 33(2), 355–371.
• Güney K M (2019). Building Northern Istanbul: Mega- Projects, Speculation, and New Suburbs. İçinde: Güney K M, Keil R, and Üçoğlu M (der.), Massive suburbanization: (re) building the global periphery. Toronto: University of Toronto Press, 181–200.
• Güngen A R (2019). Kriz Notları: 2019’da Evi Değiştirir Miyiz? Rejim ve Kriz Üzerine Uzun Bir Değini. Kriz Notları. https://kriznotlari.blogspot.com/2019/01/2019da-evidegistirir-miyiz-rejim-ve.html . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Gürsel S ve Toru-Delibaşı T (2013). Mega Havalimanının Kaderi Büyümeye Bağlı. Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi. https://betam. bahcesehir.edu.tr/wp-content/uploads/2013/06/ArastirmaNotu150.pdf. Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• GYODER (Gayrimenkul Yatırım Ortaklıkları Derneği) (2019). Gösterge: Türkiye Gayrimenkul Sektörü 2019 1. Çeyrek Raporu. http://www.gyoder.org.tr/img/mccontent/ 20160304174613_27832016-march-turkish-real-estate-sector-report-2mart-10-00.pdf. Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Harvey D (1985). The Urbanization of Capital: Studies in the History and Theory of Capitalist Urbanization. Baltimore: John Hopkins University Press. Harvey D (2012). The Urban Roots of the Financial Crisis, İçinde: Aalbers M. B. (der.) Subprime Cities, (pp. xiii–xix). Chicester: Wiley-Blackwell.
• Jaffee D M (2008). The U.S. Subprime Mortgage Crisis. The World Bank. https://econpapers.repec.org/bookchap/wbkwbpubs/28008.htm. Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Jordà Ò, Schularick M ve Taylor A M (2016). The Great Mortgaging: Housing Finance, Crises and Business Cycles. Economic Policy, 31(85), 107–152.
• Kahveci İ (2018). Yerli ve Millilik Hikayesi? https://www.karar.com/yazarlar/ibrahimkahveci/yerli-ve-millilik-hikayesi-6698 . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Karaçimen E ve Çelik Ö (2017). Türkiye’de Gayrimenkul ve Finansın Derinleşen ve Yeniden Yapılanan İlişkisi. İçinde: Bedirhanoğlu P, Çelik Ö ve Mıhçı H (der.). Finansallaşma Kıskacında Türkiye’de Devlet, Sermaye Birikimi ve Emek, İstanbul: Notabene, 83-102.
• Karaman O (2013). Urban Renewal in Istanbul: Reconfigured Spaces, Robotic Lives. International Journal of Urban and Regional Research, 37(2), 715–733.
• Karatepe İ D (2016). The State, Islamists, Discourses, and Bourgeoisie: The Construction Industry in Turkey. Research and Policy on Turkey, 1(1), 46–62.
• Kelly M (2009). The Irish Credit Bubble. Dublin: University College Dublin, School of Economics.
• Keyder Ç (2005). Globalization and Social Exclusion in Istanbul. International Journal of Urban and Regional Research, 29(1), 124–134.
• Kim K H (2000). Korea: Could a Real Estate Price Bubble Have Caused the Economic Crisis?. İçinde: Mera, K. and Renaud, B. (der.), Asia’s Financial Crisis and the Role of Real Estate. Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 99–114.
• Krippner G R (2005). The Financialization of the American Economy. Socio-Economic Review, 3(2), 173–208.
• Krippner G R (2011). Capitalizing on Crisis. Cambridge: Harvard University Press. Kuyucu T ve Unsal O (2010). ‘Urban Transformation’ as State-Led Property Transfer: An Analysis of Two Cases of Urban Renewal in Istanbul. Urban Studies, 47(7), 1479–1499.
• Langley P (2009). Debt, Discipline, and Government: Foreclosure and Forbearance in the Subprime Mortgage Crisis. Environment and Planning A: Economy and Space, 41(6), 1404–1419.
• Lapavitsas C (2013). The Financialization of Capitalism: ‘Profiting without Producing’. City, 17(6), 792–805.
• McNally D (2011). Global Slump: The Economics and Politics of Crisis and Resistance. Oakland, CA: PM Press.
• NAREIT (2018). REIT Data: Annual Return by Investment Sector: https://www.reit.com/ data-research/reit-indexes/annual-index-values-returns. Son Erişim Tarihi 14 Ekim 2019.
• Öktem B (2006). Neoliberal Küreselleșmenin Kentlerde İnșası: AKP’nin Küresel Kent Söylemi ve İstanbul’un Kentsel Dönüșüm Projeleri. Planlama, 36, 53–65.
• Orhangazi Ö (2019). Türkiye Ekonomisinin Yapısal Sorunları, Finansal Kırılganlıklar ve Kriz Dinamikleri. Mülkiye Dergisi, 43 (1), 111-137.
• Orhangazi Ö ve Özgür G (2015). Capital Flows, Finance-Led Growth and Fragility In the Age of Global Liquidity and Quantitative Easing: The Case of Turkey. Political Economy Research Institute, University of Massachusetts, Amherst, Working Paper Series 397, 1-27.
• Özgür B (2019). Geçmiş olsun, 3. havalimanı battı! https://www.gazeteduvar.com.tr/ yazarlar/2019/02/12/gecmis-olsun-3-havalimani-batti/. Son Erişim Tarihi 14 Ekim 2019.
• Penbecioğlu M (2016). Yapılı Çevre Üretimi, Devlet ve Büyük Ölçekli Kentsel Projeler, İçinde: Bora, T. (der.), İnşaat Ya Resulallah, (pp. 163–180). İstanbul: İletişim.
• Pereira A L D S (2017). Financialization of Housing in Brazil: New Frontiers. International Journal of Urban and Regional Research, 41(4), 604–622.
• Pike A ve Pollard J (2010). Economic Geographies of Financialization. Economic Geography, 86(1), 29–51.
• Renaud B (2000). Real Estate Cycles and Banking Crises in Asia: What Have We Learned? İçinde: Renaud B ve Mera K (der.) Asia’s Financial Crisis and the Role of Real Estate, Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 255–276.
• Şahin S Z (2019). The Urbanization Policy of Turkey: An Uneasy Symbiosis of Unimplemented Policy with Centralized Pragmatic Interventions. Turkish Studies, 20(4), 599–618.
• Sassen S (2009). When Local Housing Becomes an Electronic Instrument: The Global Circulation of Mortgages. International Journal of Urban and Regional Research 33(2), 411-426.
• SBB (Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı) (2019). Kamu Özel İşbirliği Ile Yürütülen Projeler. https://koi.sbb.gov.tr/ . Son erişim tarihi: 14 Ekim 2019.
• Şengül T (2011). Muhafazakar Popülizm: İki Rekat Bir Zekat Gerisi Rant. Ankara: İmge. Shatkin G (2017). Cities for Profit: The Real Estate Turn in Asia’s Urban Politics. Ithaca: Cornell University Press.
• Soederberg S (2015). Subprime Housing Goes South: Constructing Securitized Mortgages for the Poor in Mexico. Antipode, 47(2), 481–499.
• Sönmez M (2015). AK Faşizmin İnşaat İskelesi. Ankara: Notabene Yayınları.
• Sönmez M (2016). Kamu-Özel İşbirliği Projelerinde Büyüyen Sorunlar. Mimarlık Dergisi, (392).
• SPK (Sermaye Piyasası Kurulu) (2018). Gayrimenkul Yatırım Ortaklıklarına Ait İstatistikler. http://www.spk.gov.tr/SiteApps/Yayin/AylikIstatistikBultenleri . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Stockhammer E (2013). Financialization, Income Distribution and the Crisis. İçinde Financial Crisis, Labour Markets and Institutions. London: Routledge, 116-138.
• Tansel C B (2019). Reproducing Authoritarian Neoliberalism in Turkey: Urban Governance and State Restructuring in the Shadow of Executive Centralization. Globalizations, 16(3), 320–335.
• Toker Ç (2018). Ekonomiye Büyük Operasyon. https://www.sozcu.com.tr/2018/yazarlar/cigdem-toker/ekonomiye-buyuk-operasyon-2763801/ . Son erişim tarihi, 14 Ekim 2019.
• Türkün A (2011). Urban Regeneration and Hegemonic Power Relationships. International Planning Studies, 16(1), 61–72.
• Van der Zwan N (2014). Making Sense of Financialization. Socio-Economic Review, 12(1), 99–129.
• Yalman G L, Marois T ve Güngen A R (2018). Introduction-Debating Financial Transformation in Turkey, İçinde: Yalman G, Marois T ve Güngen A R (der.), The Political Economy of Financial Transformation in Turkey, London: Routledge, 1-23.
• Yeşilbağ M (2016). Hegemonyanın Harcı: AKP Döneminde İnşaata Dayalı Birikim Rejimi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 71(2): 599-626.
• Yeşilbağ M (2019). The State-Orchestrated Financialization of Housing in Turkey, Housing Policy Debate, 1-26.