Politik Söylemin ‘Komplo Teorisi Formu’na Özdeş Sınırları: Kanaat Teknisyeni, Habitus ve İktidar Stratejileri

Yıl 2020, Cilt: 44 Sayı: 2, 287 - 320, 14.06.2020

Yağız Alp Tangün İsmet Parlak

Öz

Komplo teorisi, siyasalın bilgisini üretirken dış dünyayı algılamaya dair bir akıl yürütme,
yanıt verme ve ilişkilendirme formu olarak değerlendirilebilir. Politik söylem içerisinde
komplo teorisi formunun bir üretim şablonu olarak nasıl kullanıldığı sorusu, iktidar
ilişkilerinin nasıl kurulduğu ve yeniden üretildiği gibi soruları da tartışmaya dahil
etmektedir. Böyle bir tartışmada komplo teorisiyle kurulan mesafe bilgi-iktidar ilişkisi
bağlamında kavranmaktadır. Bu çalışma, söz konusu mesafe kurulduğu takdirde
komplo teorilerini siyasal olanın neliğine dair bir akıl yürütme ve söylem pratiği olarak
tartışmanın sınırlarını serimlemektedir. Bahsedilen sınırları somutlaştırmak üzere
komplo teorilerinin epistemik niteliği odak alınmış ve bilgi-iktidar ilişkisi bazında
araçsal kullanımının tarihselliği gözetilmiştir. Böylelikle komplo teorilerinin bilmeye
ve hissetmeye dair bir form olduğu önerilmekte, öznellikler üretme kapasitesi işaret
edilmekte ve bunun politik bağlamı vurgulanmaktadır.
Komplo teorilerinin politik söylemin egemen formu haline gelmesi süreci ise medyasermaye-
devlet ilişkisinden hareket edilerek yapılan analizlerden oluşmaktadır. Komplo
teorisi hakkında yapılan analizi ilgilendiren ortam (milieu) ise krizlerin esnek, belirsiz
ve öngörülmez etkilerini dizginleme çabalarına sahne olmaktadır ki burada vurgulanan
kısım da ortam ve bu ortamın düzenleme kapasitesiyle ilişkili bilgi formunun kullanım
geçmişi arasındadır. Bu tür süreçler yıkımı ve yeniden inşa süreçlerini de karmaşık biçimde
içerdiğinden dolayı, bunu okunaklı hale getirmek üzere politik söylemin kaynakları ve
formlarını soruşturmak çalışmanın sorunsalını oluşturmaktadır. Araştırmada, komplo
teorisi formuyla özdeşleşmiş politik söylemi üretme yatkınlığı, bir süreç dahilinde ve
politikaya dair bilme rejimi olarak ele alınmaktadır. Çalışma ile incelenen süreç, 2013-
2017 yılları arasında geçen beş vakıa üzerinden belirlenmiştir.
Çalışmanın sorunsalı kapsamında, kriz anları ertesinde her defasında hakikat oyunlarının
nasıl oynandığı kanaat teknisyeni köşe yazarlarının gazete köşe yazılarının taranmasıyla
araştırılmıştır. Egemen politik söylemin üretici ve dağıtıcıları olarak kanaat teknisyeni
olan gazete köşe yazarlarının her kriz sonrasında birbirine benzer ve geçmişteki
tutumlarıyla tutarlı biçimde komplo teorisi formuna başvurmaları habitus ve iktidar
stratejilerinin okunaklı kılınmasını sağlamaktadır. Bu sebeple aslında çalışmayla sunulan
teorik aksam ve tanımlanan mesafeler ile kurucu iktidar dönemlerinde güncellenen
komplo teorileri, hem değişmekte olan düşman imgesini hem de hegemonyayı yeniden
üretecek bir genel iradenin sınırlarını net biçimde gösterdiği için, bu bilgi formunun
nasıl politik söylemin yegâne kaynağı haline geldiğini, hangi işlevlerle ve gündem
belirlemede ne kadar süreli bir kullanıma sahip olduğunu toplumsal bilgi üretimi
ekseninde soruşturmak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Habitus,, komplo teorisi,, politik söylem, form, kanaat teknisyeni.

Kaynakça

• Açıkel F (1996). ‘Kutsal Mazlumluğun’ Psikopatolojisi. Toplum ve Bilim, 70, 153-198.
• Akay A (2014). Polisiye Roman ve Gizlilik. Teorik Bakış. 5, 91-97.
• Aktay Y (2011). Korku ve İktidar. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Altun M ve S Erensü (2014). Mağdur-Muktedirden, Paralel Cadıya: Komplo Teorilerini ve Güncel Siyaseti Antropolojinin Koridorlarında Aramak. Teorik Bakış, 5, 75-90.
• Barkun M (2003). A Culture of Conspiracy. California-London: University of California Press.
• Basham L (2006). Living with the Conspiracy. İçinde: D Coady (Ed.), Conspiracy Theories, The Philosophical Debate, Hampshire-Burlington: Ashgate Publishing, 61-75.
• Başaran B (2012). Batı Düşünce Tarihi İçerisinde Komplo ve Kuramları. (Basılmamış Doktora Tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Baştürk E (2014). Mağduriyet ile İktidar Arzusu Arasında Türk Sağı: Komplocu Bir Söylemin Anatomisi. Teorik Bakış, 5, 117-150.
• Baykan T S (2008). Milli Teyakkuz Zihniyeti ve Bileşenleri. Birikim, 235, 42-48.
• Bezirgan Arar Y (2018). Komplo Zihniyetinin Dilsel Stratejileri: Muhafazakâr Basının Gezi Parkı Haberlerindeki Komplo Söylemi Üzerine Bir Analiz. Toplum ve Bilim, 143, 174-208.
• Bora T (2018). Zamanın Kelimeleri Yeni Türkiye’nin Siyasî Dili. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bourdieu P (1977). Outline of a Theory of Practice. Trans. Richard Nice, Cambridge: Cambridge University Press.
• Bourdieu P (1990a). In Other Words, Trans. Matthew Adamson, Cambridge: Polity Press.
• Bourdieu P (1990b). The Logic of Practice. Trans. Richard Nice, Standford: Standford University Press.
• Bourdieu P (1991). Language and Symbolic Power. Trans. G Raymond and M Adamson, Cambridge: Harvard Univesity Press.
• Bourdieu P (1994). Rethinking the State: Genesis and Structure of the Bureaucratic Field. Trans. L J D Wacquant and S Farage, Sociological Theory, 12(1), 1-18.
• Bourdieu P (1998). The State Nobility. Trans. Lauretta C Clough, Oxford: Polity Press.
• Bourdieu P (2000). Televizyon Üzerine. Çev. Turhan Ilgaz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bourdieu P. ve R Chartier (2014). Sosyolog ve Tarihçi. Çev. Zuhal Karaca, İstanbul: Açılım Kitap.
• Bourdieu P (2015). Pratik Nedenler. Çev. H U Tanrıöver, İstanbul: Hil Yayın.
• Bourdieu P (2017). Karşı Ateşler. Çev. Sertaç Canbolat, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Bozarslan H (2004). ‘Komplo Teorileri’ Üzerine Tartışmalara Bir Katkı. Birikim, 183, 19-24.
• Bratich J Z (2008). Conspiracy Panics, Political Rationality and Popular Culture. New York: State University of New York Press.
• Byford J (2011). Conspiracy Theories: A Critical Introduction. London-Newyork: Palgrave Mcmillan.
• Campbell C (2013). Günah Keçisi. Çev. Gizem Kastamonulu, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Coady D (2006). An Introduction to the Philosophical Debate About Conspiracy Theories. İçinde: D. Coady (Ed.), Conspiracy Theories, The Philosophical Debate, Hampshire- Burlington: Ashgate Publishing, 1-11.
• Çeğin G ve G Özpolat (2016). Tabiyet ve Simgesel Şiddet Kavramları Üzerinden Foucault ve Bourdieu’yü Birlikte Okumak. Praksis, 42, 683-695.
• Ertür B (2016). The Conspiracy Archive: Turkey’s deep state trial. İçinde: S. Motha and H Van Rijswijk (Eds.), Law, Violence, Memory: Uncovering the Counter-Archive, Abingdon: Routledge, 177-194.
• Foucault M (2017). Hermönetiğin Kökeni. Çev. Şule Çiltaş Solmaz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Goffman E (2014). Damga Örselenmiş Kimliğin İdare Edilişi Üzerine Notlar, Çev. Ş Geniş, L Ünsaldı, S N Ağırnaslı, Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Göker E (2011). Komplo Teoriciliğinin Tuhaf Sabitfikiri. İçinde: B. Ertür (Haz.), Komplo Kullanma Kılavuzu, İstanbul: Sharjah Sanat Vakfı, 60-70.
• Hepkon H (2007). Komplo Teorileri Tarihi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Karaosmanoğlu K (2009). Bir Komplo Söyleminden Parçalar: Komplo Zihniyeti, Sıradan Faşizm ve New Age. Kültür ve İletişim, 12 (1), 95-126.
• Kaya A (2016). Pierre Bourdieu’nün Pratik Kuramının Kilidi: Alan Kavramı. İçinde: G Çeğin, E Göker, A Arlı ve Ü Tatlıcan (Der.), Ocak ve Zanaat, İstanbul: İletişim Yayınları, 397-419.
• Moskovici S (1996). Yabancı Parmağı-Komplo Zihniyeti. Çev. Hacer Harlak, Birikim, 90, 45-59.
• Mücen B (2016). Sabitfikirlerle Yüzleşen Bilimsel Tutum. İçinde: G Çeğin, E Göker, A Arlı ve Ü Tatlıcan (Der.), Ocak ve Zanaat, İstanbul: İletişim Yayınları, 421-435.
• Parlak İ (2009). Türk Yazılı Basınında Batı Kimliğinin İnşası: Karikatür Krizi Örneği. İçinde: İ Parlak (Ed.), Medyada Gerçekliğin İnşası: Türk Medya Söylemine Eleştirel Bir Bakış, Konya: Çizgi Kitabevi, 179-226.
• Parlak İ (2015). Yerel Seçimler Ulusal Düşmanlar. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 70 (3), 507-540.
• Parlak İ ve N Değirmenci (2015). Zaman Gazetesi Köşe Yazarlarının Bir Rol Değişim Göstergesi Olarak Bourdieucü Bağlamda Söylemsel Dönüşümleri (2011’den 2014’e). Galatasaray Üniversitesi İleti-ş-im Dergisi, 23, 9-38.
• Parlak, İ ve P Uz (2016). Mağdur/Mazlumdan Mağrur/Muktedire 30 Mart Seçimleri. Düşünen Siyaset, 30, 69-106.
• Parlak İ ve Y A Tangün (2018). Güvenlik Teçhizatı Olarak Komplo Teorileri ve Kanaat Teknisyenlerinin Rolü. Toplum ve Bilim, 146, 5-31.
• Popper K (2006). The Conspiracy Theory of Society. İçinde: D. Coady (Ed.), Conspiracy Theories, The Philosophical Debate, Hampshire-Burlington: Ashgate Publishing, 13-15.
• Spark A (2000). Conjuring Order: The New World Order and Conspiracy Theories of Globalization. The Sociological Review, 48 (2), 46–62.
• Swartz D (2015). Kültür ve İktidar, Çev. Elçin Gen, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Taşkale A R (2015). Neoliberal ve Militarist Post-Politika. Çev. Müge Serin, Ankara: Nota Bene Yayınları.
• Tepeli A D ve İ Demirok (2014). Kaygıdan Komploya: Psikoloji Teorileri Açısından Komplo Teorilerine Dair Bir Giriş. Teorik Bakış, 5, 46-74.
• Türk B (2013). ‘Yedirmeyeceğiz…’: Akp, Komplo Mantığı ve Siyasal Paranoya, Birikim, 291-292, 49-54.
• Türk B (2016). ‘Sihirden Nefret Eden Bir İlüzyonist’: Bourdieu, Gelenek ve İdeoloji. İçinde: G Çeğin, E Göker, A Arlı ve Ü Tatlıcan (Der.), Ocak ve Zanaat, İstanbul: İletişim Yayınları, 605-626.
• Üstel F (2016). Makbul Vatandaşın Peşinde. İstanbul: İletişim Yayınları.
• van Dijk T (1988a). News Analysis: Case Studies Of International And National News In The Press. Hillsdale and New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• van Dijk T (1988b). News As Discourse. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates Publishers.
• van Dijk T (1994). Söylemin Yapıları ve İktidarın Yapıları. İçinde: M Küçük (Ed.), Medya, İktidar, İdeoloji, Ankara: Ark Yayınevi, 271-327.
• van Dijk T (2006). Ideology and Discourse Analysis. Journal of Political İdeologies, 11 (2), 115-140.
• Wood G (1982). Conspiracy and the Paranoid Style: Causality and Deceit in the Eighteenth. The William and Mary Quaterly, 39 (3), 401-441.
• Yılmaz Z (2017). The AKP and the Spirit of the ‘new’ Turkey: Imagined Victim, Reactionary Mood, and Resentful Sovereign. Turkish Studies, 18 (3), 482-513.
• Yılmaz Z (2018). Yeni Türkiye’nin Ruhu. İstanbul: İletişim Yayınları.