Okulun Kurumsal Habitusunda Disiplinci Söylem ve Pratikler

Yıl 2020, Cilt: 44 Sayı: 4, 711 - 746, 09.12.2020

Eren Ağın

Öz

Modern okul sisteminin etkin bir aygıtı olarak disiplin, eğitim-öğretim faaliyetlerinde
yaygın ve meşru bir şekilde kullanılmaktadır. Disiplin tarihsel ve toplumsal alanlardan
bağımsız olmamakla birlikte icra edildiği sosyal çevreye ve okuldaki yapı ve aktörlere
göre farklılaşabilmektedir. Bu araştırmada Ankara ilindeki merkez bir ilçenin köklü ve altorta
sınıfa mensup bir ortaöğretim kurumunda branş öğretmeni, rehber öğretmen, okul
yöneticisi ve öğrencilerin görüş ve deneyimlerine dayanarak ortaöğretimde öğrencilere
yönelik disiplin uygulamalarının okulun kurumsal habitusunda eleştirel bir çözümlemesi
amaçlanmıştır. Bu araştırma vaka (örnek olay) çalışması olarak tasarlanmış ve yarıyapılandırılmış
görüşme formlarına başvurularak katılımcıların disiplinci pratiklerin okul
kurumundaki dolaşımına ilişkin detaylı görüşleri incelenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada
okuldaki disiplinci söylem ve pratikler bireyselin ve kolektivitenin birlikteliğiyle şekillenen
kurumsal habitus çerçevesinde analiz edilmektedir. Kurumsal habitus kavramı, okul
kurumunun barındırdığı çoklu ilişkisellikleri anlamlandırmaya elverişli bir kavramdır.
Bu kavram, okulun içindeki ve dışındaki yapılar ile ilişkilerini ve bu ilişkilerin disiplin
uygulamalarının şekillenmesindeki belirleyiciliğini çözümlemede başat bir kavramdır.
Saha çalışmasında okulda disiplin sorunu ve uygulamalarını meşrulaştırma biçimlerine;
okuldaki aktörlerin toplumsal cinsiyet ve rollerinin disiplinle ilişkisine; okul mekânının
disiplin sürecindeki etkisine ve disiplinin ritüeller, semboller ve törenlerle bağına; ödül
ve ceza uygulamalarına ilişkin katılımcıların görüşleri alınmıştır. Araştırma sonuçları
dört ana eksende ele alınmaktadır. Birinci eksen, okuldaki disiplin uygulamaları disiplin
mevzuatı doğrultusunda okuldaki aktörlerin konumlanışları üzerinden otorite figürünü,
cinsiyetçiliği ve ahlakî denetimi pekiştirmek üzerinden yapılanmaktadır. Okuldaki
aktörler ayrımcı ve damgalayıcı söylem ve pratiklerin oluşmasında ve devamlılığında
disiplin uygulamalarının destekleyicisi ve bütünleyicisi bir pozisyonda yer almaktadırlar.
İkinci eksen, okul mekânında var olan sembol, tören ve ritüeller disipline edici unsurlar
olarak etkilidirler ve okuldaki aktörlerin bu unsurlar vasıtasıyla cinsel, sınıfsal ve ırksal
hiyerarşilerin içselleştirilmesinde, dolaşıma sokulmasındaki belirleyici rolleri vardır.
Öğretmen ve öğrenciler ritüel, sembol ve törenlere katılarak onları meşru ve doğal
bir mekanizmaya dönüştürmekte ve bireysel ve kurumsal hiyerarşiyi pekiştiren, ideal
bir yapıyı kuran disiplinci pratiklerin yeniden üretiminde aktif bir rol oynamaktadırlar.
Üçüncü eksen, okulda kız ve erkek öğrenciler bedensel güçleri ve kılık-kıyafetleri
üzerinden ataerkil rollere göre tasnif edilmektedir. Okulda öğretmenlere çeşitli
denetimci ve baskıcı toplumsal roller (polis, çoban, bekçi vb.) atfedilerek öğrencilerin
gözetlenmesi ve denetlenmesi yoluyla disipline edilmesi pekiştirilmektedir. Dördüncü
eksen, okuldaki ödül ve ceza uygulamalarının öğrencileri rekabete yönelten, ayrıştıran
ve cezalandıran bir disiplinci kurum aygıtı olarak işlediği görülmektedir. Ödül ve cezalar
öğrencilerin kendilik algılarını etkilemekte, öğrenciler arası ilişkileri ve tanınırlık
düzlemini belirlemektedir. Farklı kimlik, inanç ve görüşteki öğrenciler, okulun kurumsal
habitusunu şekillendiren disiplin uygulamalarına maruz kaldıkça sosyal dışlanma,
damgalanma ve cezalandırılma biçimlerine tabi kılınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Disiplin, Okul,, Kurumsal Habitus,, Toplumsal Cinsiyet, Ödül-Ceza.

Kaynakça

• Açıkel F (2009). Devletin Manevi Şahsiyeti ve Ulusun Pedagojisi. İçinde: T Bora (der), Modern Türkiye’de Siyasî Düşünce: Milliyetçilik, Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 117-139.
• Akın Y (2004). “Gürbüz ve Yavuz Evlatlar”: Erken Cumhuriyet Döneminde Beden Terbiyesi ve Spor. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akşit E E (2005). Kızların Sessizliği: Kız Enstitülerinin Uzun Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Alkan M Ö (2004). İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Uluslaşma Sürecinde Eğitim. İçinde: K H Karpat (der), Osmanlı Geçmişi Günümüz Türkiye’si, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Alkan M Ö (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(12), 9-84.
• Althusser L (2006). Ideology and Ideological State Apparatuses. İçinde: A Sharma ve A Gupta (der), The Anthropology of the State: A Reader, CA: Blackwell Publishing., 86-112.
• Althusser L (2008). Yeniden-Üretim Üzerine. Çev. I Ergüden ve A Tümertekin, İstanbul: İthaki Yayınları.
• Apple W M (2006). Eğitim ve İktidar. Çev. E Bulut, İstanbul: Kalkedon Yayınları.
• Arum R (2003). Judging School Discipline: The Crisis of Authority. Cambridge: Harvard University Press.
• Bourdieu P (1990). The Logic of Practice. California: Stanford University Press.
• Bourdieu P ve Passeron J C (2014). Varisler: Öğrenciler ve Kültür. Çev. A Sümer ve L Ünsaldı, Ankara: Heretik Yayınları.
• Bourdieu P ve Passeron J C (2015). Yeniden Üretim: Eğitim Sistemine İlişkin Bir Teorinin İlkeleri. Çev. A Sümer, L Ünsaldı ve Ö Akkaya, Ankara: Heretik Yayınları.