Kayıp Geçmişin Yetersiz İkameleri: İstanbul Ansiklopedisi’nin Hummalı Queer Arşivi

Yıl 2021, Cilt: 45 Sayı: 2, 495 - 531, 08.06.2021

Ezgi Saritaş

Öz

Reşad Ekrem Koçu’nun İstanbul Ansiklopedisi tarihin kıyısında kalanların hikayelerini
yazmak isteyen araştırmacılarca sık sık başvurulan, toplumsal tarihyazımı için olduğu
kadar popüler imgelemde de önemli bir metin olagelmiştir. Resmi tarih yazımı
kaynaklarının yanı sıra Reşad Ekrem Koçu’ya ve ansiklopedi yazarlarına ait notlar,
fotoğraflar, İstanbul destanları, el yazmalarından parçalar ve gazete kupürlerinden
oluşan arşiv, İstanbul’un homoerotik erkek altkültürünün kapsamlı bir kaydını
tutar. Yirminci yüzyıl Türkiyesi’nde dile getirilmesi güç homoerotik arzulara ve
cinsiyet normlarının dışına düşen yaşantılara bolca yer veren İstanbul Ansiklopedisi
arşivini araştırmacılar, “queer hisler arşivi” olarak ele almaktadır. Bu yazıda, İstanbul
Ansiklopedisi’nin queer bir arşiv inşa ederken aynı zamanda arşiv kavramına içkin bazı
çelişkileri abartıp dramatize ederek arşivi queerleştirdiği öne sürülmektedir. Kadir Has
Üniversitesi ve SALT Araştırma’nın ortaklaşa yürüttüğü projeyle İstanbul Ansiklopedisi
arşivi uzun yıllardır içinde bulunduğu belirsizlikten kurtulmaktadır ve arşivin zengin
içeriği yakında dijital olarak erişime açılacaktır. Öte yandan arşiv – her arşiv gibi- pek
çok düzeyde eksiktir; yoklukla ve kısmilikle maluldür. Fetiş nesneler, ansiklopedinin
“hummalı” arşivinin eksiklerini ve boşluklarını doldurulur. Farklı düzeylerdeki farklı
yoklukların yetersiz ikameleri olarak fetiş nesneler, arşivin kendisinin kayıp geçmişin
yetersiz bir ikamesi olduğunu abartılı bir biçimde açığa vurur. Fetiş nesnelerinin inşa
ettikleri hayali ve mitik dünya, arşivin yaratıcı, canlandırıcı güçleri ile yıkıcı, yok edici
güçlerinin bir arada işleyişini; arşivin sağladığı varlık imkânlarının yoklukla, eksiklikle
ve ölüm dürtüsüyle iç içe geçtiğini dramatize eder. Arşivden tarihin sırlarını ifşa eden
bütünlüklü ve sarsılmaz bir tarihsel hakikat sunmasını bekleyen “dolabın epistemolojisi”
karşısında İstanbul Ansiklopedisi arşivinin kısmi, çetrefilli, tedirgin edici ve bölük pörçük
anlatıları, arşivin sunabileceklerinin ancak yetersiz ikamelerle sınırlı olduğuyla yüzleşme
olanaklarını genişleterek arşivi queerleştirir.

Anahtar Kelimeler

Arşiv, Reşad Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi, Queer, Tarih.

Kaynakça

• Ahıska M (2005). Radyonun Sihirli Kapısı: Garbiyaçılık ve Politik Öznellik. İstanbul: Metis.
• Altınay R E (2015). The Queer Archivist as Political Dissident: Rereading the Ottoman Empire in the Works of Reşad Ekrem Koçu. Radical History Review, 122 (Mayıs), 89-102.
• Arondekar A (2009). For the Record: On Sexuality and The Colonial Archive in India. Durham ve Londra: Duke University Press.
• Arondekar A vd. (2015). Queering Archives: A Roundtable Discussion. Radical History Review, 122 (Mayıs), 211-231.
• Ayvaz E (2007). Reşat Ekrem Koçu’s İstanbul Ansiklopedisi; or an Obsessive Collector’s Attempt to Make His Private Narrative Public. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi.
• Bardakçı M (2002). Reşad Ekrem “Cemal Âşığı” İdi Ama İntihalci Değildi! Hürriyet, 26 Mayıs. https://www.hurriyet.com.tr/resad-ekrem-cemal-sigi-idi-ama-intihalcidegildi- 74394. Son erişim tarihi, 01/05/2021.
• Bardakçı M (2005). Osmanlı’da Seks. İstanbul: İnkilâp.
• Bardakçı M (2010). Reşad Ekrem’in Ansiklopedi Macerası: 1. Habertürk, 20 Ağustos. https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/544064-resad-ekreminansiklopedi- macerasi-1. Son erişim tarihi, 01/05/2021.
• Ben-Naeh Y (2005). Moshko the Jew and His Gay Friends: Same-Sex Sexual Relations in Ottoman Jewish Societies. Journal of Early Modern History, 9 (1), 79- 108.
• Boone J A (2015). The Homoerotics of Orientalism. New York: Columbia University Press.
• Boone J A (2017). Creating a Queer Archive in the Public Eye: The Case of Reşad Ekrem Koçu. GLQ, 23 (1), 51-81.
• Burton A (2003). Dwelling in the Archive: Women Writing House, Home and History in Late Colonial India. Oxford ve New York: Oxford University Press.
• Burton A (2005). Introduction: Archive Fever, Archive Stories. İçinde: A Burton (der) Archive Stories: Facts, Fictions, and the Writing of History, Durham ve Londra: Duke University Press, 1-24.
• Cook T ve Schwarz J M (2002). Archives, Records, and Power: From (Postmodern) Theory to (Archival) Performance. Archival Science, 2, 171-185.
• Cvetkovich A (2003). An Archive of Feelings: Trauma, Sexuality, and Lesbian Public Cultures. Durham ve Londra: Duke University Press, e-kitap.
• Derrida J (1995). Archive Fever: A Freudian Impression. Çev. E Prenowitz, Diacritics, 25 (2), 9-63.
• Delice S (2015). The Janissaries and Their Bedfellows: Masculinity and Male Friendship in Eighteenth-Century Ottoman Istanbul. İçinde: G Özyeğin (der), Gender and Sexuality in Muslim Cultures, Farnham: Ashgate, 116-36.
• Düngelen F (1971) Ermeni Esnaf Civanları. İçinde: R E Koçu (haz.), İstanbul Ansiklopedisi, Cilt X, İstanbul: Koçu Yayınları, 5205.