Türkiye’de 1950’li Yıllarda Tüketim Kültürünün Gelişiminin Politik Bağlamları Üzerine Bir Okuma

Yıl 2022, Cilt: 46 Sayı: 1, 225 - 249, 14.03.2022

Nermin Kılıç Akoğlan

Öz

Bu çalışma kapitalist üretimdeki gelişmelere bağlı olarak ortaya çıkan ve şekillenen, İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde ABD’den dünyaya yayılan tüketim kültürünün Türkiye’deki gelişiminin politik bağlamlarını ele almaktadır. Çalışmanın tüketim kültürünün gelişimine dair perspektifi, İkinci Dünya Savaşı sonrasında uluslararası kapitalist sistemin geldiği aşama ile Türkiye’nin sosyo-politik durumunun iç içe geçmiş haline işaret etmektedir. Bu analiz, Türkiye’de tüketim kültürünün gelişme sürecinin iç ve dış politik bağlamlarını bir arada okuma amacındadır. Tüketim kültürü olgusunun tarihsel ortaya çıkışı, kapitalist üretim tarzındaki gelişmeler ve belirli bir sosyal yaşam biçiminin sonucudur. Türkiye’de tüketim kültürü, bir üretim tarzı ve birikim rejimi olarak kapitalizmin gelişim aşamalarının sonucunda değil, uluslararası etkileşimler ve iktisat politikaları yoluyla gelişmiştir. Dolayısıyla Türkiye’de tüketim kültürü olgusunun gelişimini anlamak için politik bağlamları üzerine odaklanmak gerekir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, 1950’li yıllarda Türkiye’de tüketim kültürünün gelişiminin politik bağlamları üzerine eleştirel bir değerlendirme sunmaktır. Türkiye’de 1950’li yıllarda tüketim kültürünün gelişiminin ana politik bağlamını, İkinci Dünya Savaşı sonrası yeni uluslararası ekonomik düzen içerisinde kapitalist blokta konumlanan Türkiye’ye biçilen rolün, tarım ürünleri üreticisi olmanın yanı sıra Amerikan ürünlerinin tüketicisi olma hali oluşturur. Tüketim kültürünün bu dönemde hızlı gelişim göstermesinin iç politik bağlamının temel ekseni 19. yüzyıldan itibaren başlayan modernleşme sürecinde bulunabilir. Tüketim kültürünün gelişiminin politik bağlamlarından bir diğerini de kalkınma perspektifinin değişiminde gözlemlemek mümkündür. Amerikan hegemonyası etkisindeki bu anlayışa göre kalkınmaya refah artışıyla erişilebilir. 1950’li yıllardaki hâkim söz konusu kalkınma anlayışı aynı zamanda, Amerikan mallarının küresel ölçekte dolaşımının ön koşulu olarak tüketim kültürünün yayılmasını sağlayan etkenlerden biridir. Bu genel çerçevede, çalışmanın ilk kısmında tüketim kültürü olgusunun tarihsel gelişimi ele alınacaktır. İkinci kısımda, Amerika’da tüketimciliğin gelişimi ve tüketim kültürünün dünyaya yayılması sürecine değinilecektir. Üçüncü kısımda, tüketim kültürünün Türkiye’de gelişiminin tarihsel kökenleri modernleşme tecrübesi ve kalkınma anlayışı üzerinden tartışılacaktır. Dördüncü kısımda ise 1950’li yıllarda kalkınma anlayışının tüketim kültürüne dair sonuçlarına ve tüketicileşme sürecine odaklanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

üretim tarzı, tüketim kültürü, 1950'li yıllar, politik bağlam, kalkınma anlayışı

Kaynakça

• Adorno T W (2011). Kültür Endüstrisi Kültür Yönetimi. Çev. N Ülner, M Tüzel, E Gen, 6. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Alkan, M Ö (2016). Soğuk Savaş’ın Toplumsal, Kültürel ve Günlük Hayatı İnşa Edilirken… İçinde: M K Kaynar (haz), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 591-617.
• Atılgan G (2016). 1950-1960 Tarımsal Kapitalizmin Sancağı Altında. İçinde: G Atılgan, C Saraçoğlu, A Uslu (haz), Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Siyasal Hayat, 2. Baskı, İstanbul: Yordam Kitap, 395-520.
• Baechler J (1994). Kapitalizmin Kökenleri. Çev. M A Kılıçbay, 2. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Baudrillard J (2017). Tüketim Toplumu: Söylenceleri Yapıları, Çev. N Tutal ve F Keskin, 9. Baskı, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Beaud M (2003). Kapitalizmin Tarihi. Çev. F Başkaya, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Belge M (1983). Türkiye’de Günlük Hayat. İçinde: Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, c. 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 836-860.
• Berger A A (2012). Kültür Eleştirisi: Kültürel Kavramlara Giriş. Çev. Ö Emir. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Berkes N (1975). Türk Düşününde Batı Sorunu. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Biçer Ö (2006). Yanılsamalar Alanı Olarak Tüketim Toplumu. İçinde: D Yılmaz ve F Akyüz vd. (haz), Yapıcılar Türkü Söylüyor I: Kapitalizmi Anlamak, Ankara: Dipnot Yayınları, 2006, 333-347.
• Bocock R (2009). Tüketim. Çev. İ Kutluk, 3. Baskı, Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Bora T (2004). Türkiye’de Siyasi İdeolojilerde ABD/Amerika İmgesi: Amerika: En “Batı” ve “Başka” Batı. İçinde: U Kocabaşoğlu (ed), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Modernleşme ve Batıcılık, cilt 3, İstanbul: İletişim Yayınları, 147-169.
• Bora T (2016). Adnan Menderes. İçinde: M K Kaynar (haz), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 331-347.
• Boratav K (2015). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2009), 21. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Cantek L (2008). Cumhuriyetin Büluğ Çağı: Gündelik Yaşama Dair Tartışmalar (1945-1950), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Clark G (2013). Fukaralığa Veda: Dünyanın Kısa İktisadi Tarihi. Çev. E Demircioğlu, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Cohen L (2004). A Consumers’ Republic: The Politics of Mass Comsumption in Postwar America. Journal of Consumer Research, 31 (1), 236-239.
• Çavdar T (2003). Türkiye Ekonomisi Tarihi (1900-1960). Ankara: İmge Kitabevi.
• Çiftçi K (2010). Tarih, Kimlik ve Eleştirel Kuram Bağlamında Türk Dış Politikası. Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Demirel T (2011). Türkiye’nin Uzun On Yılı: Demokrat Parti İktidarı ve 27 Mayıs Darbesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Divitçioğlu S (1971). Marksist “Üretim Tarzı” Kavramı: Devlet ve Artık-Değer (İki Deneme). İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi.
• Douglas M ve Isherwood B (1999). Tüketimin Antropolojisi. Çev. E A Aytekin. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları.
• Dowd D (2013). Kapitalizm ve Kapitalizmin İktisadı: Eleştirel Bir Tarih. Çev. C. Gerçek. 2. Baskı, İstanbul: Yordam Kitap.
• Ercan F (2013). Toplumlar ve Ekonomiler. 7. Baskı, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Erdoğan İ ve Alemdar K (2002). Öteki Kuram: Kitle İletişimine Yaklaşımların Tarihsel ve Eleştirel Bir Değerlendirmesi. Ankara: ERK.
• Fülberth G (2010). Kapitalizmin Kısa Tarihi. Çev. S Usta, İstanbul: Yordam Kitap.
• Ger G ve Belk R (1996). I’d like to buy the world a coke: consumptionscapes of the ‘less affluent world’. Journal of Consumer Policy, 19, 271-304.
• Gündüz M ve Gündüz F (2002). Yurttaşlık Bilinci. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Işıklı A (2004). Tüketim Kültürü. Varlık, s. 1161.
• Keyder Ç (1983). İktisadi Gelişmenin Evreleri. İçinde. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, 4. Cilt, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılıçbay A (1984). Türk Ekonomisi: Modeller, Politikalar, Stratejiler. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kızılçelik S (2008). Frankfurt Okulu. 2. Baskı, Ankara: Anı Yayıncılık.
• Kongar E (1983). Kültür Üzerine. 2. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kongar E (2006). 21. Yüzyılda Türkiye: 2000’li yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı. 37. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Küçükkülahlı S (2018). 1950-1960 Dönemi İktisat Politikalarının Toplumsal Hayata Etkileri. (Basılmamış Doktora Tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Lewis B (2008). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Çev. B B Turna, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• Mardin Ş (2009). Türk Modernleşmesi. 19. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Metinsoy M (2016). İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye: Gündelik Yaşamda Devlet ve Toplum. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Neziroğlu İ ve Yılmaz T (2013). Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri. Cilt 2. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Yayınları.
• Örnek C (2015). Türkiye’nin Soğuk Savaş Düşünce Hayatı: Antikomünizm ve Amerikan Etkisi. İstanbul: Can Sanat Yayınları.
• Özcan F C (2016). Ellili Yıllarda Türkiye Ekonomisi. İçinde: M K Kaynar (haz), Türkiye’nin 1950’li Yılları, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 39-67.
• Özer İ (2015). Demokrat Parti Dönemi Siyasal ve Sosyal Hayat. İstanbul: İskenderiye Kitap.
• Özkazanç A (2007). Siyaset Sosyolojisi Yazıları: Yeni Sağ ve Sonrası. Ankara: Dipnot Yayınları.
• Öztan G G (2011). Türkiye’de Çocukluğun Politik İnşası. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Pamuk Ş (2014). Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi: Büyüme, Kurumlar ve Bölüşüm. 4. baskı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pierson C (2000). Modern Devlet. Çev. D Hattatoğlu, İstanbul: Çiviyazıları.
• Slattery M (2014). Sosyolojide Temel Fikirler. 6. Baskı, İstanbul: Sentez Yayıncılık.
• Taymaz E (1993). Kriz ve Teknoloji. Toplum ve Bilim. s. 56-61.
• Tezel Y S (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). 5. Baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tunç S (2014). Hayat’ın Yıldızları: 1950’lerin Türkiye’sinde Tüketim kültürü, Futbol ve Şöhret. Toplum ve Bilim, s. 130, 137-154.
• Tunç-Yaşar F (2016). Alafranga Halleri: Geç Osmanlı’da Adab-ı Muaşeret. İstanbul: Küre Yayınları.
• Tomlinson J (1999). Kültürel Emperyalizm: Eleştirel Bir Giriş. Çev. E Zeybekoğlu. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Topak O (2012). Refah Devleti ve Kapitalizm: 2000’li yıllarda Türkiye’de Refah Devleti. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Touraine A (2004). Modernliğin Eleştirisi. Çev. H Tufan, 5. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Türkay M (2009). Sermaye Birikimi, Kalkınma, Azgelişmişlik: Türkiye Üzerine Notlar. İstanbul: Sosyal Araştırmalar Vakfı.
• Ülgener S F (2006). Gösteriş Maksadiyle İstihlak Meselesi ve Türkiye’nin İktisadi Gelişme ve Kalkınmasındaki Zararlı Tesirleri, İçinde: A G Sayar(haz), Makaleler, İstanbul: Derin Yayınları, 186-191.
• Ünsaldı L (2014). Bir Ekonomizm Eleştirisi: Türkiye’de Kalkınma Fikri. Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Yaman-Öztürk M (2006). Kapitalizmde Krizler: Dünden Bugüne. İçinde: D Yılmaz, F Akyüz vd. Yapıcılar Türkü Söylüyor I: Kapitalizmi Anlamak Ankara: Dipnot Yayınları, 101-145.
• Zengingönül O (2012). Küresel Put: Tüketim Ekonomisi, Yeni Sapkınlık: Sosyal Bilinç. Ankara: Nobel Kitap.
• Zorlu A (2003). Batılı Bir Yaşam Tarzı Olarak Tüketim: Türkiye’de Tüketim Ürünleri ve Kültürünün Tarihi Gelişimi. Hacettepe Dergisi Sosyolojik Araştırmalar E-dergisi.
• Zorlu A (2016). Üretim Kapitalizminden Tüketim Kapitalizmine Üretim ve Tüketim Teorileri. Ankara: Altınordu Yayınları.