İdris Küçükömer’in Osmanlı-Türk Siyasal Hayatı Analizi: Eleştirel Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 46 Sayı: 2, 571 - 602, 14.06.2022

Erol Subaşi

Öz

İdris Küçükömer (1925-1987) Türkiye’de sol düşün dünyası içinde ayrıksı bir yerde durmaktadır. 1969 yılında yayınladığı Düzenin Yabancılaşması: Batılaşma dönemin hâkim Kemalist ve Sol tarihsel analizlerini ters yüz eden bir tablo sunmaktadır. Buna göre kapitalizmi geliştirmeden ülkeyi batılaştırmaya çalışan Osmanlı-Türk bürokratları gerçek bir sosyalist seçeneğin ortaya çıkmasına engel oldukları için ülkeye en büyük kötülüğü yapmışlardır. İşte bu çalışma, İdris Küçükömer’in Osmanlı-Türk Siyasal Hayatının analizine dair tezlerinin özellikle onun en çok ses getiren eseri Düzenin Yabancılaşması: Batılaşma’da sunulduğu şekliyle genel bir eleştirel çözümlemesini yapmayı amaçlamaktadır. Niteliksel bir yöntem kullanan çalışma Küçükömer’in tezlerinin genel bir sunumu ve bunların kuramsal ve kavramsal eleştirisini içermektedir. Ana argüman şudur: Küçükömer’in Türkiye’de sosyalist hareketin kitleselleşememesine dair ortaya koyduğu sorunsallar son derece önemlidir; ancak bunların kuramsallaştırılma ve kavramsallaştırılma biçimleri önemli sorunlarla maluldür. Temel bulgu, Küçükömer’in Marksizm’den alınmış kavramsal terminolojiyi iyi tanımlamadan, yeniden içeriklendirmeden ve literatüre referansla sistematik bir yeniden yorumlamaya tâbi tutmadan kullanmış olduğudur. Her ne kadar bu durumun sosyalist stratejiye odaklanan ‘polemik’ nitelikteki bir metin için görmezden gelinebileceği ileri sürülebilirse de Küçükömer’in takipçileri onun varsayımlarını ciddi kuramsal öncüller olarak aldıkları ölçüde bu sorunların analitik tahlili zorunlu hale gelmektedir. Küçükömer’in ortaya koyduğu analizin iki temel sorunu şunlardır: Birincisi, Küçükömer’in süreklilik anlatısı ve kapitalizmin tek bir gelişme modeli olduğu kabulünden hareket etmesi analizini zayıflatmaktadır. Küçükömer, Lale Devri’nden (1718-1730) 1965’ler Türkiye’sine sosyo-politik yapının değişmeden kaldığını ileri sürer. Dahası, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’de kapitalizmin ‘düzensiz’ gelişimini, var olduğunu kabul ettiği genel bir kapitalizm gelişme modelinden bir sapma olarak değerlendirir. İkincisi, Küçükömer’in kullandığı haliyle devlet, bürokrasi, halk, sol/sağ, sivil toplum ve yabancılaşma kavramları kuramsal olarak ham, normatif olarak çekici ama analitik olarak güçsüzdür. Literatüre çok kısıtlı referanslarla, sistematik bir yeniden inşaya tâbi tutulmadan kullanılan kavramlar tüm analizin açıklayıcılık iddiasına gölge düşürmektedir. Çalışma, kavramsal ve analitik çerçevesinin önemli sorunlar barındırmasına rağmen Küçükömer’in ortaya koyduğu sorunsalların bugün de güncelliğini koruduğu varsayımından hareketle, onunla girişilebilecek eleştirel bir diyaloğun literatüre katkı sunabileceğini kabul etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İdris Küçükömer, Türk Siyasal Hayatı, Siyasal Akımlar ve Siyasal Düşünce Tarihi, Siyaset Sosyolojisi, Araçsalcı Devlet Kuramı

Kaynakça

• Akat A S (2016). İdris Küçükömer’in Mirası. İçinde: O S Arolat (der), Sivil Toplum Uç Beyi İdris Küçükömer, Ankara: Efil Yayınevi, 7-33.
• Akyol T (2011). Solda Bir Işık. İçinde: A G Sayar (der), İdris Küçükömer, 2. Baskı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 109-110.
• Atılgan G (2008). Yön-Devrim Hareketi: Kemalizm ile Marksizm Arasında Geleneksel Aydınlar. İstanbul: Yordam Kitap.
• Atılgan, G. (2013). Yeraltından Notlar’dan Bir Kahraman Gibi: İdris Küçükömer. https://duvardergisi.tumblr.com/post/76633453711/yeralt%C4%B1ndan-notlardan-bir-kahraman-gibi-idris. Son erişim tarihi, 22.09.2020.
• Avcıoğlu D (1966). Avcıoğlu’nun Notu. Yön, 171, 11-12.
• Aydın S ve Ünüvar K (2007). ATÜT Tartışmaları ve Sol. İçinde M Gültekingil (der), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 8 Sol, İstanbul: İletişim Yayınları, 1082-1088.
• Aydınoğlu E (2007). Türkiye Solu, 1960-1980:" Bir Amneziğin Anıları". 2. Baskı, İstanbul: Versus Kitap.
• Aydınoğlu E (2008). “Sol Hakkında Her Şey” mi?.İstanbul: Versus Kitap.
• Aydınoğlu E (2012). Düzenin Yabancılaşması Ya da Bir Tezin Tarihsel Kaderi Üzerine Bir Deneme. Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 66-98.
• Barda S (1994). İdris, Çözümü İlim İle Tam Bulamazdın!. İçinde: İdris Küçükömer Bütün Eserleri 6 Anılar ve Düşünceler. İstanbul: Bağlam Yayınları, 63-67.
• Belge M (1994). Özgün Düşünce Yine Kaybetti. İçinde: İdris Küçükömer Bütün Eserleri 6 Anılar ve Düşünceler. İstanbul: Bağlam Yayınları, 69-74.
• Bobbio N (1996). Left and Right Significance of a Political Distinction. Çev. A Cameron, Chicago: The University of Chicago Press.
• Brenner R (1977). The Origins of Capitalist Development: A Critique of Neo-Smithian Marxism. New Left Review, 104, 25-92.
• Davutoğlu A (2011). Tekerrür Eden Tarihsizlikten, Kendini Fethe: İdris Küçükömer ve Sivil Toplum Arayışı. İçinde: A G Sayar (der), İdris Küçükömer, 2. Baskı, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 111-140.
• Dilipak A (1994). Yıllanmış Bir Sohbetten. İçinde: İdris Küçükömer Bütün Eserleri 6 Anılar ve Düşünceler, İstanbul: Bağlam Yayınları, 99-104.
• Dinler D (2003). Türkiye’de Güçlü Devlet Geleneği Tezinin Eleştirisi. Praksis Dergisi, 9, 17-54.
• Divitçioğlu S (1966). D. Avcıoğlu’nun Yazısı Üzerine. Yön, 171, 11.
• Erdoğan N (1998). Demokratik Soldan Devrimci Yol’a: 1970’lerde Sol Popülizm Üzerine Notlar. Toplum ve Bilim, 78, 22-37.
• Gramsci A (1971). Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, Q Hoare ve G N Smith (der) New York: International Publishers.
• Heper M (2006). Türkiye’de Devlet Geleneği, Çev. N Soyarık, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Heywood A (2015). Key Concepts in Politics and International Relations, 2.Baskı, New York: Palgrave.
• Jessop B (2001). What Follows Fordism? On the Periodization of Capitalism and Its Regulation. İçinde: R Albritton vd (der), Phases of Capitalist Development: Booms, Crises and Globalizations, New York: Palgrave, 283-300.
• Kalkandelen Z (2017). İdris Küçükömer’in Tezleri İkinci Cumhuriyetçiliğin Temelleri. İstanbul: Kırmızıkedi.
• Kansu A (2002). 1908 Devrimi, Çev. A Erbal, 3.Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Küçükömer İ (1994a). İdris Küçükömer Bütün Eserleri 2: Batılılaşma, Düzenin Yabancılaşması. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Küçükömer İ (1994b). Sivil Toplum, Politik Toplum Ayrımı ve Sivil Toplumun Üç Anlamı. İçinde: Bütün Eserleri 4 Halk Demokrasi İstiyor mu?.İstanbul: Bağlam Yayınları, 181-183.
• Küçükömer İ (1994c). Türkiye’de Sol Liberal Olabilir mi? Program İlkeleri. İçinde: Bütün Eserleri 3 Sivil Toplum Yazıları, İstanbul: Bağlam Yayınları, 131-139.
• Mardin Ş (2000). Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri. İçinde: M Türköne ve T Önder (der), Türkiye’de Toplum ve Siyaset, 8. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 34-76.
• Marx K (2011). 1844 El Yazmaları Ekonomi-Politik ve Felsefe, Çev. K Somer, 4. Baskı, Ankara: Sol Yayınları.
• Mert N (2007). İdris Küçükömer ve Düzenin Yabancılaşması. İçinde: Merkez Sağın Kısa Tarihi, 2. Baskı, İstanbul: Selis Kitaplar, 190-206.
• Mouffe C (2018). For a Left Populism. London: Verso.
• Oğuz Ş (2007). Maddeci Tarih Yazımında Temel Tartışmalar. Praksis, 17, 33-56.
• Özdemir H (1986). Kalkınmada bir Strateji Arayışı: Yön Hareketi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Poulantzas N (1975a). Classes in Contemporary Capitalism, Çev. D Fernbach, London: NLB.
• Poulantzas N (1975b). Political Power and Social Classes, Çev. T O’Hogan, London: NLB.
• Poulantzas N (1978). L’Etat, le Pouvoir, le Socialisme. Paris: PUF.
• Savran S (1985). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Burjuva Devrimi Sorunu. 11. Tez, 1(1), 172-214.
• Savran S (1986). Sol Liberalizm: Maddeci Bir Eleştiriye Doğru. 11.Tez, 2, 10-40.
• Sayar A G (2016). İdris Küçükömer’in Entelektüel Portresine Dair Bir Deneme. İçinde: O S Arolat (der), Sivil Toplum Uç Beyi İdris Küçükömer: Ankara: Efil Yayınevi, 46-140.
• Şener M (2015). Türkiye Solunda Üç Tarzı Siyaset: Yön, Mdd ve Tip. İstanbul: Yordam Kitap.
• Ulagay O (1969). Düzenin Yabancılaşması Üzerine. Aydınlık Sosyalist Dergi, 9, 218-238.
• Uslu A (2015). İdris Küçükömer ve Türkiye’de Modernleşme-Kapitalizm İlişkisinin Tarih Yazımı. İçinde: A E Ateş (der), Cumhuriyet ve Modernleşme Olgular, Süreçler, Bunalımlar, İstanbul: Doğu Kitabevi, 65-86.
• Uslu A ve Atılgan G (2019). Yanıtından Çok Sorusuyla Önem Kazanan Eser: Düzenin Yabancılaşması. İçinde: G Atılgan (der), Mühürler: Türkiye Sosyalist Hareketinden Eserler, İstanbul: Yordam Kitap, 329-364.
• Yalman G (2004). Türkiye’de Devlet ve Burjuvazi: Alternatif Bir Okuma Denemesi. İçinde: N Balkan ve S Savran (der), Sürekli Kriz Politikaları: Türkiye’de Sınıf, İdeoloji ve Devlet, İstanbul: Metis Yayınları, 44-75.
• Yaman Y (1994a). Sunuş. İçinde: İdris Küçükömer Bütün Eserleri 2 Batılaşma Düzenin Yabancılaşması, İstanbul: Bağlam Yayınları, 7-9.
• Yaman Y (1994b). Sunuş. İçinde: İdris Küçükömer Bütün Eserleri 1 Cuntacılıktan Sivil Topluma, İstanbul: Bağlam Yayınları, 7-8.