Eski Sovyet Devletlerindeki Rejimlerin Değişim Süreçleri ve Jeopolitik Risklerin Karşılaştırmalı Analizi

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 3, 895 - 922, 15.06.2023

Orkhan Gafarov

Öz

Öz
Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra bağımsızlığını elde eden Cumhuriyetler, demokratikleşme ile kapitalist sistemine entegre olma sürecinde öngörülmeyen iç ve dış sorunlarla yüz yüze kaldılar. Eski Sovyet Devletlerinin demokratikleşme, insan haklarını içselleştirme, seçme ve seçilme hakkını sağlama ve iktidar değişimlerini seçimle gerçekleştirme konularında ciddi sınavlar vermeleri gerekiyordu. Bununla birlikte eski ittifak üyeleri arasında bir birilerine karşı toprak iddiaları sonucu ortaya çıkan savaşlar (Abhazya, Güney Osetya, Dağlık Karabağ, Transdinyester) ile etnik zeminde iç savaşların (Tacikistan, Kırgızistan ve Özbekistan, Çeçenistan Savaşı ) yaşanması, bu bölgenin istikrarı konusunda ciddi sorunlara sebep olmuştur. Güvenlik ve özgürlük dengesini gözetmek zorunda kalan eski Sovyet devletlerinin Batılı modernleşme sürecinde, güvenlik ve özgürlük konularındaki denge politikaları, mevcut rejimlerin iktidarının daha da güçlenmesine ve otoriterleşmeye kadar giden bir sürecin yaşanmasına ön ayak olmuştur.

Eski Sovyet devletlerinin Batı ile entegrasyon süreci ekonomik ve siyasi çerçeveleri içermesi, bu bölgenin demokratikleşmesini, Avrupa norm ve kurallarının içselleştirmesi gerekiyordu. Fakat iki bölge arasında kurulan ilişki, eski Sovyet devletlerin iç politikasında olduğu gibi güvenlik ve özgürlük dengesinin gözetildiğini zamanla ortaya çıkardı. Özellikle Batı’nın bu bölgeden enerji (petrol - doğalgaz) tedarikine olan ihtiyacını sağlaması yönündeki politikaları, demokrasi ve insan hakları konusunda yaşanan ihlallere göz yummasına neden olmuştur. Eski Sovyet devletlerin iç ve dış politikasında yaşanan güvenlik ve özgürlük dengesinin gözetilmesi sonucunda ortaya çıkan ikilemler, demokratikleşme sürecini aksatmakla birlikte farklı patikaların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Farklılıkların ortaya çıkmasının nedeni ise bölgenin kendine özgü kültürel, sosyal ve ekonomik koşullarıdır. Bunun için bu devletlerin üçüncü yol arayışı, mevcut rejimlerin iktidarlarını koruma söyleminin dönüşmesini ve kontrollü ya da idare edilebilen demokratikleşme sürecinin ortaya çıkmasını sağladı.

Eski Sovyet devletlerin demokratikleşme süreci zamanla iki önemli patikada ‘Renkli Devrimler’ ve ‘Egemen Demokrasi’ gibi modellerin ortaya çıkması ayrışmaya başladılar. Gürcistan, Ukrayna, Moldova, Ermenistan ve Kırgızistan özelinde yaşanan ‘Renkli Devrimler’ ise bu ülkelerin Rusya gibi komşularıyla sorunlar yaşamasına yol açtı. Diğer taraftan ‘Egemen Demokrasi’ ya da ‘Nazarbayev Modeli’'ndeki değişim süreçleri, elitler/klanlar arası yaşanan rekabet iç savaşların ortaya çıkmasına neden oldu. Bu modelleri karşılaştırarak ele aldığımızda her iki modelin içerdiği riskler açısından farklılıklar barındırdığını görmek mümkündür.

Eski Sovyet coğrafyasında yaşanan rejim ya da iktidar değişimlerinin barındırdığı risklerin nitelikleri ile içeriklerine bakmak ise bu çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu risklerin ortaya çıkma sebepleri de bu çalışmada ele alınmıştır. Bu amaçla makalenin ilk kısmında Eski Sovyet coğrafyasında ortaya çıkan ‘Renkli Devrimler’in’ sosyal/ekonomik ve siyasal nedenleri incelenmiş, ikinci kısmında Rusya’da önerilen ‘Egemen Demokrasi’ modelinin ne anlama geldiği, konsepti ve örneklerine bakılmıştır. Son kısmında ise her iki modelin Eski Sovyet coğrafyası için barındırdığı iç ve dış risklerin neden ve nasıl ortaya çıktığı karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Renkli devrimler, Rusya, Egemen Demokrasi, Avrasya, Ukrayna, Gürcistan, Kırgızistan

Kaynakça

• Kaynakça Açikel, Fethi (2005). State Formation, Civil Society and Democratization Comparing. İçinde: Ayşe. Ergün, Ayça, Çelimli, Işıl Güneş-Ayata(der), Black Sea Politics: Political Culture and Civil Society in an Unstable Region, London - New York: I.B. TAURIS, 189-223.
• Aljazeera (24/02/2022). Russian forces launch full-scale invasion of Ukraine. Son erişim tarihi, 07/04/2022. https://www.aljazeera.com/news/2022/2/24/putin-orders-military-operations-in-eastern-ukraine-as-un-meets. Ambrosio, Thomas (2016). Authoritarian Backlash: Russian Resistance to Democratization in the former Soviet Union. New York: Routledge.
• Anatolia Today (07/01/2020) Kazakistan'da zam protestoları: Cumhurbaşkanı Tokayev göstericiler için 'teröristler' dedi, orduya uyarıda bulunmadan ateş açma yetkisi verdi. Son erişim tarihi, 06/23/2022. https://anatoliatoday.com/kazakistan-da-zam-protestolari-cumhurbaskani-tokayev-gostericiler-icin-teroristler-dedi-orduya-uyarida-bulunmadan-ates-acma-yetkisi-verdi/923/.
• Artman, Vincent M (07/02/2011). "Passport Politics" Passportization and Territoriality in the De Facto States of Georgia. Son erişim tarihi, 07/02/2022. https://scholarsbank.uoregon.edu/xmlui/handle/1794/11506. Baev, P. K (2006). Thucydides’ Three Security Dilemmas in post-Soviet Strife. Journal of Military Ethics, 5(4), 334-352.
• Barry, Ellen (2013). Economist Who Fled Russia Details Intense Scrutiny. New York Times, New York: 01, Jan. Son erişim tarihi, 7/1/2022. https://www.nytimes.com/2013/06/01/world/europe/economist-sergei-guriev-doesnt-plan-return-to-russia-soon.html.
• Bauchet, Nicolas (2013). The Democracy Tradition in US Foreign Policy and the Obama Presidency. International Affairs, 89(1), 31-51.
• Blockmans, Steven, Kostanyan, Hrant ve Vorobiovi, Levgen (2012). Towards a Eurasian Economic Union: The Challenge of Integration and Unity. Centre for European Policy Studies.
• Cadier, David (2014). Eastern Partnership vs Eurasian Union? The EU–Russia Competition in the Shared Neighbourhood and the Ukraine Crisis. Global Policy 5(1), 76-85.
• Cameron, David R. ve Mitchell A. Orenstein (2012). Post-Soviet Authoritarianism: The Influence of Russia in Its "Near Abroad". Post-soviet Affairs, 28(1), 1-44.
• Carothers, Thomas (2006). The Backlash against Democracy Promotion. Foreign Affairs, 85(2), 55-68.
• Clayton, Vicki (2012). Shaping the Post-Soviet Space? EU Policies and Approaches to Region‐Building – By Laure Delcour. Political Studies Review, 10(2), 289-290.
• Collins, Katheleen (2004).The Logic of Clan Politics: Evidence from the Central Asian Trajectories. World Politics, 56(2), 224-261.
• Cramer, Clarke S (2005). The Great Orange Hope: Ukraine, NATO, and the Dilemma of European Integration After the Orange Revolution. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi) Naval Postgraduate School Monterey Ca. Duncan, Peter JS (2002). Russian Messianism: Third Rome, Revolution, Communism and After. London: Routledge.
• Fisher, Sarah (2014). Sovereign democracy: Russia's response to the color revolutions.. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), University of Louisville
• Fukuyama, Francis. (1989) The End of History. The National Interest, (16), 3-18.
• Gafarli, Orhan. (2019) Putinizm ve Putin Sonrası Rusya. Fikir Turu, 28 Aralık. Son erişim tarihi, 02/07/2022. https://fikirturu.com/jeo-strateji/putinizm-ve-putin-sonrasi-rusya/.
• Grajewski, Przemysław Żurawski vel (2016). Ukraine 2014 – The End of the Second European Belle Époque. International Studies: Interdisciplinary Political and Cultural Journal, 18(2), 41-61.
• Guriev, Sergei, ve Barry W. Ickes (2000), Microeconomic Aspects of Economic Growth in Eastern Europe and the Former Soviet Union, 1950-2000. This paper is a part of the Global Research Project íExplaining Growthí sponsored by the Global
• Development Network. The views expressed are those of the authors and should not be attributed to the World Bank and other sponsors. Son erişim tarihi, 07/01, 2022. http://deepblue.lib.umich.edu/handle/2027.42/39732.
• Hansen, Flemming Splidsboel (2015). Do the CIS Member States Share Foreign Policy Preferences. Journal of Eurasian Studies, 6(1), 69-78.
• Hopf, Ted (2008). Russia's European Choice. New York: Springer.
• Horvath, Robert. (2011). Putin's ‘preventive counter-revolution’: Post-Soviet Authoritarianism and the Spectre of Velvet revolution. Europe-Asia Studies, 63(1), 1-25.
• Ibadildin, N., Pisareva, D (2020). Central Asia in Transition: Social Contract Transformation in Nazarbayev and Post-
• Nazarbayev Kazakhstan. içinde, Mihr, A (ed), Transformation and Development, Berlin: Springer, 101-116.
• Jones, Stephen F. (2022). Perspectives Georgia’s fate linked with Ukraine. Eurasian Net, 27, Ocak. Son erişim tarihi, 07/04/ 2022, https://eurasianet.org/perspectives-georgias-fate-linked-with-ukraine.
• Kagarlitskii, Boris (2000). 'The Traps of'' Westernism'' and the Blind Alleys of'' Nativism:The Political Culture of Post-Soviet Pseudodemocracy''. Russian Politics & Law, 38(3), 5-23.
• Keremoğlu, Eda ve Weidmann, Nils B (2020). How Dictators Control the Internet: A Review Essay. Comparative Political Studies, 53(10-11), 1690-1703.
• Kliegman, Julie (2014). Historical Claim Shows Why Crimea Matters to Russia. PolitiFact, 02 Mart, Son erişim tarihi, 07/02/2022. http://www.politifact.com/punditfact/statements/2014/mar/02/david-ignatius/historical-claim-shows-why-crimea-matters-russia/.
• Kofman, Micheal, and Matthew Rojansky (2015). A closer look at Russia's' Hybrid War. Washington: Woodrow Wilson International Center for Scholars.
• Kortukov, Dima (2020). Sovereign Democracy and the Politics of Ideology in Putin’s Russia. Russian Politics, 5(1), 81-104.
• Krastev, Ivan (2006). "Sovereign Democracy", Russian-Style. Insight Turkey. 8(4), 113-117.
• Kuzio, Taras (2015). Rise and fall of the party of regions political machine. Problems of Post-Communism, 62(3), 174-186.
• Lanoszka, Alexander (2016). Russian Hybrid Warfare and Extended Deterrence in Eastern Europe. International Affairs, 92(1), 175-195.
• Lenin, V.I. (1991). "Sol" Komünizm: Bir Çocukluk Hastalığı, Çev: Muzaffer Erdost . Ankara: Sol.
• Levitsky, S., ve Way, L. A. (2010). Competitive authoritarianism: Hybrid regimes after the Cold War. Cambridge : Cambridge University Press.
• Light, Matthew (2014). Police reforms in the Republic of Georgia: the Convergence of Domestic and Foreign Policy in an Anti-Corruption Drive. Policing & Society 24(3), 318-345.
• Maksimova, Elena. (2020) Politicheskiye elity kak vedushchiy faktor tsvetnykh revolyutsiy na post sovetskom prostranstve. Voprosy elitologii, 1(2), 115-28.
• Matviyenko, Y .Y. (2008). ‘‘Suverennaya demokratiya’’: ambivalentnaya definitsiya ili ponyatiye iz politiko-pravovogo tezaurusa postmoderna. Filosofiya Prava, 1, 44-48.
• McNamara, Sally (2008). Russia's Recognition of Independence for South Ossetia and Abkhazia Is Illegitimate: They Are Not Kosovo. 28, Ağustos, Heritage. Son erişim tarihi, 07/02/2022. http://www.heritage.org/research/reports/2008/08/russias-recognition-of-independence-for-south-ossetia-and-abkhazia-is-illegitimate-they-are-not-kosovo
• Michael McFaul and Regine, A Spector (2009), External Sources and Consequences of Russia’s “sovereign democracy”.
• New Challenges to Democratization, İçinde: Peter A. Spector Burnell ve Richard Youngs, (der)116-134. New York: Routledge.
• Nikonov, Vyacheslav Alekseyevich (2014). Rossiya i mir: konservatizm v rossiyskoy vneshney politike. Tetradi po konservatizmu 1(1), 88-95.
• Nilsson, Niklas (2018). Russian Hybrid Tactics in Georgia. Central Asia-Caucasus Institute and Silk Road Studies Program, Report, Ocak, Lithuania: Son erişim tarihi: 07/02/2022, Nodia, Ghia (2009). Components of the Georgian National Idea: an Outline. İlianu State University Working Paper, Tbilisi: Son erişim tarihi 07/02/2022.
• Nogayeva, Ainur (2022). Kazakistan'da referandum: "Yeni Kazakistan" dönemi. Anadolu Ajansı. 08 Haziran, Son erişim tarihi, 06/22/2022. aa.com.tr/tr/analiz/kazakistanda-referandum-yeni-kazakistan-donemi/2608339. Petrov, Nikolai (2005). From Managed Democracy to Sovereign Democracy. Center for Political-Geographic Research. Washington: PONARS Policy Memo No. 396
• Pistan, Carna (2019). Smart Authoritarianism: Nazarbayev’s resignation as a move to consolidate Kazakhstan’s 2017 constitutional reform, DPCE Online, 39(2),
• Raikhan, Sadykova (2013). Eurasian Idea of N.A. Nazarbayev as the Basis of Modern Integration. Procedia - Social and Behavioral Sciences. (89), 377-386.
• Sergei Guriev ve Daniel Treisman (2022) Spin Dictators the Changing Face of Tyranny in The 21st Century. New Jersey: Princeton University Press.
• Studzinska, Zofia (2015). How Russia, Step by Step, Wants to Regain an İmperial Role in the Global and European Security System. Connections, 14(4), 21-42.
• Surkov, Vladislav (2019) Dolgoe gosudarstvo Putina. Nezavisimaya Gazeta, 11 Şubat. Son erişim tarihi: 06/25/ 2022. https://www.ng.ru/ideas/2019-02-11/5_7503_surkov.html.
• Surkov, Vladislav. (2009). Nationalization of the future: Paragraphs pro sovereign democracy. Russian studies in philosophy. 8-21.
• Tellal, Erel (2005). Eski Sovyet Coğrafyasında "Devrimler". Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 60(2), 273-78.
• The Economist (23/072014), The Other EU. Son erişim tarihi, 07/02/2022. https://www.economist.com/news/europe/21613319-why-russia-backs-eurasian-union-other-eu
• Tipaldou, S (2021). Kazakhstan 2.0: Change and Continuity?. Political Regimes and Neopatrimonialism in Central Asia. içinde, F., Serra-Massansalvador, F. Izquierdo-Brichs (der), The Steppe and Beyond: Studies on Central Asia, 249-293. Singapore: Palgrave Macmillan.
• Toal, Gerard, ve John O'Loughlin (2014). How people in South Ossetia, Abkhazia and Transnistria feel about annexation by Russia.Washington Post. 20 Mart, Son erişim tarihi, 07/02/2022. https://www.washingtonpost.com/blogs/monkey-cage/wp/2014/03/20/how-people-in-south-ossetia-abkhazia-and-transnistria-feel-about-annexation-by-russia/
• Travin, D. Gelman, V. ve Zaostrovtsev, A (2017). ‘Rossiyskiy putʹ: Idei, Interesy, Instituty. Illyuzii. SPb: Izdatelʹstvo Yevropeyskogo universiteta v Sankt-Peterburge.
• Travin, Dmitriy (2015). Voyna televizora s kholodilnikom. Novaya Gazeta, 09 Şubat, Son erişim tarihi: 07/01/ 2022. https://novayagazeta.spb.ru/articles/9480/
• Tudoroiu, Theodor (2007). Rose, Orange, and Tulip: The failed post-Soviet revolutions. Communist and Post-Communist Studies, 40(3), 315–342.
• Turgaev, Shafkat (2021). Kak Nazarbaev prodoljaet kontrolirovat Kazakhstan. Currenttime. 20 Mart, Son erişim tarihi, 07/04/2022. https://www.currenttime.tv/a/kak-nazarbaev-prodolzhaet-kontrolirovat-kazahstan/31159624.html. The Guardian (23/02/2014). With Viktor Yanukovych gone, Ukraine hunts for secrets of former leader. Son erişim tarihi, 07/02/2022. https://www.theguardian.com/world/2014/feb/23/viktor-yanukovych-ukraine-secret-documents.
• Udeh, Lars (2002). Methodological Individualism: Background, History and Meaning. US: Routledge.
• Vedemosti (23/01/2020). Kak popravki v Konstitutsiyu izmenyat sistemu upravleniya stranoy. Son erişim tarihi, 06/20/2022. https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2020/01/23/821286-kak-popravki
• Viktorovna, Gaman-Golutvina Oksana (2010), Avtoritarizm razvitiya ili avtoritarizm bez razvitiya: sudby modernizatsii na post sovetskom prostranstve. Vestnik MGIMO Universiteta (4), 77-84.
• Volovoy, Vadim (2009). ''Sistemnaya Oppozichiya'' v Rossii: i ''zdes osobiy put'' ? Delfi. 02 Şubat. Son erişim tarihi, 19/07/2022 https://www.delfi.lt/ru/opinions/comments/sistemnaya-oppoziciya-v-rossii-i-zdes-osobyj-put.d?id=20391655.
• Von Soest, C., ve Grauvogel, J (2016). Comparing Legitimation Strategies in post-Soviet countries. içinde, Joachim Ahrens and Martin Schulze Wessel Martin Brusis (der) Politics and Legitimacy in Post-Soviet Eurasia, London: Palgrave Macmillan, 18-46.
• Von Soest, C., ve Grauvogel, J (2015). How do non-democratic regimes claim legitimacy? Comparative insights from post-Soviet countries. Working Paper, Leibniz: GIGA German Institute of Global and Area Studies Leibniz‐Institut für Globale und Regionale Studien.
• Walker, Shaun (2014). Russian takeover of Crimea will not descend into war, says Vladimir Putin. The Guardian 04 Mart, son erişim tarihi, 07/02/2022. https://www.theguardian.com/world/2014/mar/04/ukraine-crisis-russian-troops-crimea-john-kerry-kiev.
• Washington Post (03/03/2014). Russian forces expand control of Crimea. Son erişim tarihi, 07/02/2022. https://www.washingtonpost.com/world/currencies-of-russia-ukraine-fall-monday/2014/03/03/5f3af2c2-a2c9-11e3-a5fa-55f0c77bf39c_story.html
• Woehrel, Steven (2013). Russian Energy Policy Toward Neighboring Countries. Library of Congress Washington DC: Congressıonal Research Service, son erişim tarihi, 07/02/ 2022.