Türkiye’de Komplo Teorileri: Temalar, Kökenler ve Kaynaklar Üzerine Bütüncül Bir Soruşturma

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 4, 1191 - 1224, 15.09.2023

Nuh Akçakaya

Öz

Komplo teorileri, dünya genelinde giderek önemli bir araştırma konusu haline gelmektedir. Hatta bu konunun kapsamlı olarak anlaşılması ve terminolojisinin tanımlanması için ansiklopedik çalışmalar ve sözlük derlemeleri yapılmaktadır. Çünkü komplo teorilerinin zararlı yönlerinin bertaraf edilme yolunun, onların bütüncül bir şekilde anlaşılmasına bağlı olduğuna inanılmaktadır. Böylece hangi tipten olaylar olduğunda, hangi tipten komplo teorilerinin yayılmaya başlayacağını tahmin etmek daha mümkün hale gelmektedir. Dolayısıyla komplo teorilerinin bütüncül olarak anlaşılması, onların sızabileceği yerleri önceden kestirmek için bir imkân yaratmaktadır. Bütüncül perspektifli çalışmalar, komplo öznesi olarak sunulan bazı aktörlerin, önceden tanınmasına ve onların komplo potansiyelinin olup olmadığının anlaşılmasına hizmet edebilecek niteliktedir. Bu bağlamda bilhassa Amerika ve Avrupa’nın bazı bölgelerinde, komplo teorilerinin tematik olarak ele alındığı, bu hikâyelerin içerisindeki öznelerin soruşturulduğu ve nihai olarak komplo anlatılarının kökenleriyle beraber eleştirel bir süzgeçten geçirildiği pek çok çalışmayı işaret etmek olasıdır. Buna karşın Türkiye'de komplo teorilerini konu edinen akademik çalışmaların henüz yeni sayılabilecek bir tarihinin olduğu ve yapılan çalışmaların da genel olarak parçalı bir şekilde organize edildiği görülmektedir. Söz konusu boşluktan hareketle bu makale, Türkiye'de popüler olan başlıca komplo teorilerini bütüncül bir şekilde ele almış ve komplo teorilerinin beslendiği ana kaynakları açığa çıkarmayı amaçlamıştır. Tapınak Şövalyeleri, Masonlar, İlluminati, Yahudiler, aşılar, ilaçlar, şirketler, derin devlet, dönmeler, Büyük Ortadoğu Projesi ya da Jön Türkler gibi yaygın olan pek çok komplo anlatısının ve öznesinin birlikte ele alınması, komplo teorilerinin bazı ortak yönlerini ortaya koymuştur. Burada öznesi ve kompozisyonu ne kadar farklı olursa olsun, komplo hikâyelerinin birbiriyle aşırı benzerliklere sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Nitekim bu çalışmada Türkiye'deki komplo teorisyenlerinin Batılı kaynaklardan ziyadesiyle beslendiği ve aslında komplo hikâyelerinin birbirini tekrar eden bir anlatı biçiminden türetildiği görülmüştür. Hatta Türkiye'nin kendi sosyolojik dinamiklerinden ortaya çıktığı düşünülen komplo hikâyelerinde bile, biçim, içerik ve üslup itibariyle Batı'da ortaya çıkan anlatıların izlerini sürmenin mümkün olduğu anlaşılmıştır. Nihai olarak Türkiye’deki farklı temalardaki komplo teorilerinin temel işleyiş dinamiklerinin keşfedilip, bunların benzerliklerinin bütüncül çalışmalar marifetiyle kapsamlı bir şekilde ortaya konulması gerektiği ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Komplo, Komplo Teorileri, Komplo Teorisyenleri, Komplo Anlatıları

Conspiracy Theories in Turkey: A Holistic Investigation on Themes, Origins, and Sources

Öz

Conspiracy theories are becoming an increasingly important research topic worldwide. In fact, encyclopedic studies and dictionary compilations are being carried out to comprehensively understand this subject and define its terminology. Because it is believed that the way to eliminate the harmful aspects of conspiracy theories depends on a holistic understanding of them. This makes it more possible to predict which types of events will lead to which types of conspiracy theories being spread. Thus, a comprehensive understanding of conspiracy theories creates an opportunity to anticipate the places where they can infiltrate in advance. Studies with a holistic perspective can serve to recognize some of the actors presented as subjects of conspiracy and to understand whether they have the potential for conspiracy. In this respect, it is possible to point to a number of studies, particularly in the United States and in some parts of Europe, in which conspiracy theories are analyzed thematically, the subjects within these stories are investigated, and ultimately conspiracy narratives are critically filtered along with their origins. However, it is seen that academic studies on conspiracy theories in Turkey have a relatively new history and the studies are generally organized in a fragmented manner. In light of this gap, this article provides a holistic overview of the main conspiracy theories popular in Turkey and aims to reveal the main sources from which conspiracy theories are based. The analysis of many common conspiracy narratives and their subjects, such as the Knights Templar, Freemasons, Illuminati, Jews, vaccines, drugs, companies, the deep state, dönmes, the Great Middle East Project [BOP] or the Young Turks, reveals some common aspects of conspiracy theories. This reveals that no matter how different the subject and composition, conspiracy stories have extreme similarities with each other. Indeed, this study has shown that conspiracy theorists in Turkey benefit greatly from Western sources and that conspiracy stories are in fact derived from a repetitive narrative form. It has been observed that even in conspiracy stories that are thought to originate from Turkey's own sociological dynamics, it is possible to trace the traces of narratives that emerged in the West in terms of form, content, and style. Finally, it has become clear that the basic working dynamics of conspiracy theories in different themes in Turkey should be explored and their similarities should be comprehensively revealed through holistic studies.

Anahtar Kelimeler

Conspiracy, Conspiracy Theories, Conspiracy Theorists, Conspiracy Narratives

Kaynakça

• Akbaş S 2016. Fifty Shades of “State”: The Politics of Conspiracy and Transparency in Contemporary Turkey. İstanbul: Sabancı Üniversitesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Akçakaya N 2023. Türkiye'de Komplo Zihniyeti: Söylemler, Aktörler ve Eğilimler Üzerine Bir Araştırma. Konya: Selçuk Üniversitesi (Basılmamış Doktora Tezi).
• Akdeniz H 2007. Ezoterizmin Tarihinde Masonluğa Bakış. Mimar Sinan, 143, 59-75.
• Aktay Y 2010. Korku ve İktidar. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Akyol T 2017. Bilim ve Yanılgı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Alper S Balta E ve Erdoğan E 2021. 21. Yüzyılda Komplo Teorileri. Cogito (Söyleşi), 103, 25-42. Anderson J A ve Franklin B 1734. The Constitutions of the Free-Masons. Londra (Online Basım): Faculty Publications, UNL Libraries.
• Arnold G B 2008. Conspiracy Theory in Film, Television, and Politics. Amerika Birleşik Devletleri: Greenwood.
• Aston N 2017. Burke and the Conspiratorial Origins of the French Revolution: Some Anglo-French Resemblances. İçinde: B Coward ve J Swann (der), Conspiracies and Conspiracy Theory in Early Modern Europe From the Waldensians to the French Revolution. New York: Routledge, 213-234.
• Aydınlı E Kurubaş E ve Özdemir H 2017. Yöntem Kuram Komplo Türk Uluslararası İlişkiler Disiplininde Vizyon Arayışları. İstanbul: Küre Yayınları.
• Bahçeli D 2003. Son Gelişmeler Işığında Türkiye'nin AB Üyeliği ve Milliyetçi Hareket Partisi Temel Yaklaşım Biçimimiz ve Görüşlerimiz. MHP Genel Merkezi.
• Bali R 2008. A Scapegoat for All Seasons: The Dönmes or Crypto-Jews of Turkey. İstanbul: The Isis Press.
• Bali R 2016. Komplo Teorileri Cehaletin ve Antisemitizmin Resm-i Geçidi. İstanbul: Libra.
• Barkun M 2003. A Culture of Conspiracy Apocalyptic Visions in Contemporary America. London: University of California Press.
• Barruel A 1995. Memoirs Illustrating the History of Jacobinism. Amerika Birleşik Devletleri: Real-View-Books.
• Basham L 2018. Malevolent Global Conspiracy. İçinde: D Coady (der), Conspiracy Theories: The Philosophical Debate. New York: Routledge, 93-106.
• Başaran B 2020. Komploculuğun Tarihi Avrupa Düşüncesinde Komplo Teorileri. İstanbul: Lejand.
• Benard C 2003. Civil Democratic Islam: Partners, Resources, and Strategies. Pittsburgh: RAND Corporation. Boran B ve Fertan N 1975. İki Açıdan Türkiye İçşi Partisi Davası. İstanbul: Bilim Yayınları. Brotherton R 2018. Şüpheci Zihinler Komplo Teorilerine Neden İnanınırız. İstanbul: Nemesis Kitap.
• Byford J 2011. Conspiracy Theories A Critical Introduction. New York: Palgrave Macmillan.
• Campbell C 2020. Günah Keçisi Başkalarını Suçlamanın Tarihi. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Carney J 2019. Genre Strikes Back: Conspiracy Theory, Post-Truth Politics, and the Turkish Crime Drama Valley of the Wolves. TV/Series [Online], 13, 1-13.
• Coward B ve Swann J 2017. Introduction. İçinde: B Coward ve J Swann (der), Conspiracies and Conspiracy Theory in Early Modern Europe From the Waldensians to the French Revolution. New York: Routledge, 1-12.
• Çeken M 2018. Tapınak Şövalyeleri (Kruluşu, Yükselişi, Kurumsal Yapısı ve Düşüşü). Manisa: Manisa Celal Bayar Üniversitesi (Basılmamış Doktora Tezi).
• Çeken M 2019. Tapınak Şövalyeleri’nin Yol Haritası: 1129 Tarihli Tüzük ve Düşündürdükleri. Tarih ve Gelecek Dergisi 5(3), 670-687.
• Çiğdem A 1997. Aydınlanma Düşüncesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Dentith M R 2018. Taking Conspiracy Theories Seriously and Investigating Them. İçinde: M R Dentith (der), Taking Conspiracy Theories Seriously. Londra: Rowman ve Littlefield, 217-226.
• Dentith M R X 2014. The Philosophy of Conspiracy Theories. New York: Palgrave Macmillan.
• Douglas K M vd 2019. Understanding Conspiracy Theories. Advances in Political Psychology, 1(40), 3-35.
• Durant W ve Lambelin R 1992. Yahudi Tarihi ve Siyonist Liderlerin Protokolleri. İstanbul: İnkılâp.
• Erdoğan E ve Uyan Semerci P 2020. Hakikat Sonrası Tartışmaların Gerçek Olmayan Varsayımlarını Ele Almak: Akıl, Bilim ve Demokrasi Karşıtlığı. Pasajlar, 4, 83-108.
• Erdoğan E vd. 2020. “İnfodemi” ile Etkin Mücadele İçin Bireylerin Yanlış Bilgi Karşısındaki Tutumlarının ve Bu Tutumların Belirleyicilerinin Araştırılması: COVID-19 Örneği, İstanbul Bilgi Üniversitesi: Turkuazlab.
• Ganser, D 2005. NATO's Secret Armies: Operation Gladio and Terrorism in Western Europe. Routledge.
• Göknar E 2020. The AKP’s Rhetoric of Rule in Turkey: Political Melodramas of Conspiracy from “Ergenekon” to “Mastermind”. G M Tezcür (der), The Oxford Handbook of Turkish Politics. İngiltere: Oxford University, 1-23.
• Guida M 2008. The Sèvres Syndrome and “Komplo” Theories in the Islamist and Secular Press. Turkish Studies, 1(9), 37-52.
• Gürpınar D 2013. Historical revisionism vs. conspiracy theories: Transformations of Turkish historical scholarship and conspiracy theories as a constitutive element in transforming Turkish Nationalism. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 4(15), 412-433.
• Gürpınar D 2014. Komplolar Kitabı Belki de Her Şey Göründüğü Gibidir. İstanbul: Doğan Kitap.
• Gürpınar D 2020. Conspiracy Theories in Turkey Conspiracy Nation. New York: Routledge.
• Gürpınar D ve Nefes T S 2020. Conspiracy theories in Turkey. İçinde: M Butter ve P Knight (der), Routledge Handbook of Conspiracy Theories. New York: Routledge, 610-623.
• Hagemeister M 2022. The Perennial Conspiracy Theory Reflections on the History of The Protocols of the Elders of Zion. New York: Routledge.
• Hanioğlu Ş 1995. The Young Turks in Opposition. Oxford University Press: United States of America.
• Hellinger D C 2019. Conspiracies and Conspiracy Theories in the Age of Trump. Cham: Palgrave Macmillan.
• Hepkon H 2007. Komplo Teorileri Tarihi. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Hepkon H 2012. Jön Türkler ve Komplo Teorileri. İstanbul: Kırmızı Kedi.
• Herzog C 2014. Small and Large Scale Conspiracy Theories and Their Problems: An Example from Turkey. İçinde: M Butter ve M Reinkowski (der), Conspiracy Theories in the United States and the Middle East a Comparative Approach. Göttingen: De Gruyter, 194-211.
• Hodapp C ve Von Kannon A 2014. Komplo Teorileri ve Gizli Cemiyetler. İstanbul: Doğan Kitap.
• Hofstadter R 1961. The Paranoid Style in American Politics. Harper's Magazine, 77-86.
• Irwin R 2011. An Orientalist Mythology of Secret Societies. İçinde: A Graf, S Fathi ve L Paul (der), Orientalism ve Conspiracy Politics and Conspiracy Theory in The Islamic World. Londra: I.B.Tauris, 71-86.
• Karaosmanoğlu K 2019. Komplo Teorileri Disiplinerarası Bir Giriş. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karaosmanoğlu K 2021. The Discourse of Üst Akıl: A Search for Hegemony in the Turkish Media. Southeast European and Black Sea Studies, 77-99.
• Knight P 2007. Conspiracy Culture from the Kennedy Assassination to The X-Files. New York: Routledge.
• Langer A 2021. The Eternal George Soros: The Rise of an Antisemitic and Islamophobic Conspiracy Theory. İçinde: A Önnerfors ve A Krouwel (der), Europe, Continent of Conspiracies: Conspiracy Theories in and about Europe. New York: Routledge, 163-184.
• Layiktez C 1999. Türkiye'de Masonluk Tarihi Cilt: I. Başlangıç 1721-1956. İstanbul: Yenilik Basımevi. Lord E 2013. The Knights Templar in Britain. New York: Routedge.
• Luciano D 2003. Freemasonry. İçinde: P Knight (der), Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia. California: ABC-CLIO, 269-274.
• Madisson M-L ve Ventsel A 2021. Strategic Conspiracy Narratives: A Semiotic Approach. New York: Routledge.
• Martin S 2004. The Knights Templar. İngiltere: Pocket Essentials.
• Nefes T S 2010. Towards a Sociology of Conspiracy Theories: An Investigation Into Conspiratorial Thinking on Dönmes. Canterbury: Universty of Kent (Basılmamış Doktora Tezi).
• Nefes T S 2012. The History of the Social Constructions of Dönmes (Converts). Journal of Historical Sociology, 3(25), 413-439.
• Nefes T S 2017. The impacts of the Turkish Government’s Conspiratorial Framing of the Gezi Park Protests. Social Movement Studies, 610-622.
• Nefes T S 2019. The Conspiratorial Style in Turkish Politics Discussing the Deep State in the Parliament. İçinde: J E Uscinski (der), Conspiracy Theories and the People Who Believe Them Conspiracy Theories and the People Who Believe Them. New York: Oxford University Press, 385-394.
• Nefes T S 2021. Dünyada ve Türkiye'de Komplo Teorilerini Anlamak. Cogito, 103, 15-24. Newton M 2006. The Encyclopedia of Conspiracies and Conspiracy Theories. New York: Facts On File, Inc.
• Oberhauser C 2020. Freemasons, Illuminati and Jews: Conspiracy Theories and the French Revolution. İçinde: M Butter ve P Knight (der), Routledge Handbook of Conspiracy Theories. New York: Routledge, 555-568.
• Olmstead K S 2019. Conspiracy Theories in U.S. History. İçinde: J E Uscinski (der), Conspiracy Theories and the People Who Believe Them. New York: Oxford University Press, 285-297.
• Özcan A 2003. Masonluk. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Pasley L J 2003. Illuminati. İçinde: P Knight (der), Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia Volume 1 A-L. Amerika Birleşik Devletleri: ABC-CLIO, 335-338.
• Phillips W ve Milner R M 2021. You Are Here: A Field Guide for Navigating Polarized Speech Conspiracy Theories, and Our Polluted Media Landscape. Londra: The MIT Press.
• Rice J 2020. Awful Archives: Conspiracy Theory, Rhetoric, and Acts of Evidence. basım yeri bilinmiyor:The Ohio State University.
• Robison J 1798. Proofs of a Conspiracy against all the Religions and Governments of Europe, carried on in the secret meetings of Freemasons, Illuminati and Reading Societies. New York: George Forman.
• Sağlam E 2021. Komplo Teorilerini Ciddiye Almak: Komplo Anlatılarını Günlük Siyaset Özneleşme ve Toplumsal Etkileri Ekseninde İzlemeye Bir Davet. Cogito, 103, 105-118.
• Tangün Y A 2018. Bilgi ve İktidar İlişkisinde Yönetimselliğin Bir Aracı Olarak Komplo Teorileri: 2013’ten 2017’ye Gazete Köşe Yazıları Üzerine Bir İnceleme. Denizli: Pamukkale Üniversitesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Thalmann K 2019. The Stigmatization of Conspiracy Theory since the 1950s “A Plot to Make us Look Foolish”. New York: Routledge.
• Tuckett K 2004. Conspiracy Theories. İngiltere: Summersdale Publishers.
• van Prooijen J.-W 2018. Psychology of Conspiracy Theories. New York: Routledge. Yazmacı Ü 2013. Basitleştirmek, İfşa Etmek, Gizemini Çözmek: Pıerre-André Taguıeff ve Seküler Zamanlarda Antisemit Komplocu Tahayyül. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 1(1), 153-180.
• Zarcone T 2008. İslamda Sır ve Gizli Cemiyetler Türkiye, İran ve Orta Asya, 19.-20. Yüzyıllar. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.