Waqfs on the 100th Anniversary of the Republic: One Step Forward, Two Steps Back

Yıl 2023, Cilt: 47 Sayı: 5, 259 - 288, 30.11.2023

Zübeyde Erdoğan Çelikkın

Öz

CUMHURİYETİN 100. YILINDA VAKIFLAR: BİR ADIM İLERİ İKİ ADIM GERİ

Öz

Osmanlı İmparatorluğunun en önemli iktisadi ve sosyal kurumlarından olan vakıflar Osmanlı-Türk modernleşme süreciyle birlikte sönümlenmeye başlamışken, modernitenin aşındığı yirminci yüzyıl sonlarından başlayarak yeniden canlandırılmıştır. Doğrudan İslami bir kurum olmamasına karşın, İslamiyetle özdeşletirilerek kutsallık atfedilen vakıflar, esasen gerek Osmanlı İmparatorluğu döneminde ve gerekse son yıllarda Türkiye Cumhuriyeti döneminde kamu kaynaklarının özel mülk haline getirilmesinin birer aracı olmuştur. Cumhuriyet tarihi boyunca çeşitli kamu kurumlarına devredilerek kullanılan birçok taşınmaz varlık mazbut vakıflarına iade gerekçesiyle Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne devredilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü devredine tarihi eser niteliğindeki taşınmazlar küçük bir bedel karşılığı veya bedelsiz olarak yürütmeye yakın vakıfların kullanımına tahsis etmektedir. Arsa/arazi olarak devredilen taşınmazların ise kat karşılığı inşaat yapımı yoluyla mülkiyeti devredilmektedir. Vakıflaşmanın diğer işlevi ise özelleştirme/kuralsızlaştırma politikaları ile artan işsizlik ve yoksulluğun yine kamu kaynaklarını kullanarak sürdürülebilir kılınmasına hizmet etmektir. Neoliberalizmin “küçük devlet” iddiasıyla tasfiye ettiği kamu hizmetlerinin sivil toplum örgütleri aracılığıyla yerine getirilmesi hedeflenmiştir. 1980’li yıllardan itibaren kurulan sosyal yardımlaşma ve dayanışma vakıfları tamamen kamu kaynakları kullanmasına karşın vakıf olarak örgütlenmiş ve kamu örgütlenme modelinin dışına çıkarılmıştır. Tasfiye edilen kamu hizmetleri nedeniyle yurttaşlık bağı zayıflayan insanlar ise dayanışmayı cemaat örgütlenmelerinde aramaktadır. Ulus devlete yöneltilen homojenleştirme/asilime etme eleştirisine karşı öne sürülen çok kültürlülük de karşılığını sivil toplum anlayışında bulmaktadır. Çeşitli yardımlaşma örgütlerinden tarikatlara ve mezhep örgütlenmelerine, bunlar, çok kültürlülüğün ve kimlik politikalarının aracı olarak hizmet etmektedir. Demokratik işleyişten uzak olan sivil toplum örgütlerine bağlılık, yardım alarak yaşamını sürdürebilme zorunluluğu ve dayanışmanın hiyerarşik tarikat ve cemaatlerde aranması Cumhuriyetin yaratmak istediği “yurttaş” kimliğini zayıflatmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Modernleşme, Vakıflar, Neoliberalizm, Postmodernizm, Sürdürülebilir Yoksulluk

Kaynakça

• Aydın V (2003). Türk Yönetim Tarihi Açısından Vakıf Sistemi ve Eğitim Yönetimine Katkısı. Süleyman Demirel Üniversitesi İdari ve İktisadi Bilimler Fakültesi, 8(1), 313-338.
• Baltacı C (2012). Vakıfların Eğitimdeki Yeri. Vakıf Medeniyeti 2011 Yılı Eğitim Sempozyumu, Ankara: VGM Yayın 105, 27-29.
• Barkan Ö L (1980). Türkiye’de Toprak Meselesi. İstanbul: Gözlem Yayınevi.
• Barkan Ö L (1942). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-386. Birgün (04/08/2017). Öğrenciler TÜGVA’ya emanet. Son erişim tarihi, 10/05/2023
• Birgün (29/08/2019). Vakıflara aktarılan paralar TBMM gündeminde. Son erişim tarihi, 12/12/2022. 284
• Erdoğan Çelikkın Z (2023) Cumhuriyet’in 100. Yılında Vakıflar: Bir Adım İleri İki Adım Geri. Mülkiye Dergisi, 47 (5), 259-288. BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Hattı Hümayun. 290/17362, 29 Zilhicce 1242.
• Boratav K (2022). https://haber.sol.org.tr/yazar/bolusum-soku-bilgileri-ve-tarimindurum 350144, 30 Eylül. Son erişim tarihi, 30/09/2022.
• Bolay S H (1986). Vakıfların Dünkü ve Yarınki Rolleri. I.Vakıf Şûrası 3-5 Aralık 1985 Tebliğler, Tartışmalar ve Komisyon Raporları, Ankara, 17-23.
• Cumhuriyet (07/08/2017). 129 Yıllık tarihi lise Bilal Erdoğan’ın vakfına tahsis edildi. Son erişim tarihi, 10.05.2023.