2000’li Yıllarda Konut Sektörünün Ekonomi Politiği ve Devletin Dönüşümü

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 2, 313 - 343, 25.06.2024

Havva Ezgi Doğru

Öz

Konut sektörünün uygulanan siyasalar ile biçimlendirilmesi ve dönüşümünün analizini yapmak yalnızca konut sektörünü değil, Türkiye’de değişen siyasal rejiminin ekonomi politiğini bütünsel olarak anlamamız için önemli bir fırsat sunuyor. Bu çalışma konut siyasalarının örgütsel aracı olarak Toplu Konut İdaresi (TOKİ)’ni analizinin odağına yerleştirerek hem 1980 sonrası devletin değişen biçimindeki süreklilik ve kırılmaları hem de devlet ve piyasa ilişkisinin farklı birikim dönemlerinde geçirdiği dönüşümleri kavramsallaştırıyor. 2001 sonrası başlayan ‘düzenleyici neoliberal’ kurumsal yeniden inşanın ivme kazandığı süreçte dahi ayrıksı bir yere sahip olan, hayli merkezileşmiş ve siyasal alana gömülü olan (embedded) TOKİ, hem piyasa aktörlerinin hem de politika yapıcıların eleştiri oklarını üzerine çekmiş ancak arzulanan şekilde siyaset üstü bir kuruluşa dönüşmemiştir. Aksine, Türkiye’nin son 15 yılında devletin birçok bağımsız düzenleyici kuruluşu başta planlananın aksine adım adım TOKİ’ye yakınsayan bir biçim almıştır. Neden TOKİ ve konut sektöründe yansıma bulan düzenlemeler ve uygulamalar neoliberal düzenleyici paradigmanın beklentisinin aksine kalıcılaşmış ve kurumsallaşmıştır? Araştırma konut sektöründe cisimleşmiş devlet formunu tarihsel bir perspektiften ele alarak TOKİ’nin sektör içindeki çatışmalı pozisyonunu ve yönetim kapasitesindeki artışı mercek altına alıyor. Bunu yaparken de piyasa kurucu bir role sahip olduğunu iddia eden, inşaat proje yöneticisi olarak tanımlanan, özel sektör gibi çalışan, kurumsal gücünü yürütmeden alan, özel bir bütçeye sahip ve geleneksel devlet bürokrasisi içinde daha en başından ayrıksı bir pozisyona sahip olan kuruluşun öyküsünü Türkiye’nin Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi ile birlikte gelen rejim değişikliğinin ve politik ekonomisinin içine yerleştiriyor. TOKİ’yi merkeze alan makale iktidar bloğu içindeki çatışmaları, faiz tartışmalarındaki farklı kampları, yeni siyasal rejimin kendi sermayedarlarını nasıl yarattığını ve bu sermayedarlarla girilen çatışmalı/çok katmanlı ilişkileri konut sektörünün ekonomi politiği üzerinden inceliyor. Çalışmanın temel savı devletin konut sektöründeki kurumsal müdahalesinin önceden belirlenmiş uzun vadeli planlardan ziyade sektörün aktörleri arasındaki çıkar ilişkileri ve devletin mali krizleriyle belirlendiğidir.

Anahtar Kelimeler

Konut sektörü, TOKİ, devlet, kentsel politika, rejim değişikliği

Kaynakça

• Acemoğlu, D. ve Robinson J. A (2008). The Role of Institutions in Growth and Development. Working Paper, Washington, DC: The World Bank.
• Acemoğlu, D. ve Uçer M (2015). The Ups and Downs of Turkish Growth, 2002-2015: Political Dynamics, the European Union and the Institutional Slide. Working Paper 21608, National Bureau of Economic Research, http:// www.nber.org/papers/w21608
• Atiyas, İ (2012). Economic Institutions and Institutional Change in Turkey during the Neoliberal Era. New Perspectives on Turkey (Special Issue) 47.
• Balaban, O (2008). Capital Accumulation, the State and the Production of Built Environment: The Case of Turkey. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Middle East Technical University.
• Bakir, C. (2020). The Turkish state’s responses to existential COVID-19 crisis. Policy and Society, 39(3), 424-441.
• Breslin, S. (2011). The ‘China model’and the global crisis: from Friedrich List to a Chinese mode of governance?. International Affairs, 87(6), 1323-1343.
• Buğra, A. ve Savaşkan, O (2014). New capitalism in Turkey: The relationship between politics, religion and business. Edward Elgar Publishing.
• Cengiz, F. Ç (2020). Proliferation of neopatrimonial domination in Turkey. British Journal of Middle Eastern Studies, 47(4), 507-525.
• Chang, H (2001). Joseph Stiglitz and the World Bank: The Rebel Within, Londra: Anthem Pr.
• Cumhuriyet (27/01/2009). İnşaat Müteahhitleri Konfederasyonu sosyal konut yapmaya talip. Son Erişim Tarihi: 27/01/2009.
• De Soto, H (2001). The Mystery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else. New York: Basic Books.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (1996). Yedinci BeşYıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: DPT.
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) (2001), Konut: Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu (Ankara).
• DPT (Devlet Planlama Teşkilatı) 2007. “Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) Yerleşme-Şehirleşme Özel İhtisas Komisyonu Raporu.” Ankara: DPT.
• Doğru, H. E (2021a). Çılgın Projelerin Ötesinde: TOKİ, Devlet ve Sermaye. İletişim Yayınları.
• Doğru, H. E (2021b) İstanbul’u Merkeze Alarak TOKİ Hikayesini Okumak, İstanbul Kent Araştırmaları ve Düşünce Dergisi, vol.3, ss: 122-126.
• Doğru, H. E (2023). Konut Krizi ve Devlet: Cumhuriyet Tarihinin En Büyük Sosyal Konut Projesi’ni Mega Proje gibi Duyurmak. TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Dosya 53.
• Emlak 365 (21/12/2021). Müteahhitlerden Örnek Davranış: TOKİ'ye Rakip Olacaklar, Yoksullar İçin Konut İnşa Edecekler!. Son Erişim Tarihi: 04/04/2024.
• Emlak Sayfası (10/05/2017). "Alt gelir grubuna yönelik konut üretimi yapacak". Son Erişim Tarihi: 04/04/2024.
• Erman, T (2012). Yıkılan gecekondular, yapılan TOKİ toplu konut projeleri: Kent yoksulunun yeni yaşam çevresi olarak Karacaören-TOKİ Sitesi. İdealkent, 3(7), 38-63.
• Esen, B., ve Gumuscu, Ş (2018). Building a competitive authoritarian regime: State–business relations in the AKP’s Turkey. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 20(4), 349-372.
• Esen, B., ve Gumuscu, Ş (2021). Why did Turkish democracy collapse? A political economy account of AKP’s authoritarianism. Party Politics, 27(6), 1075-1091.
• Evans, P (1989). Predatory, Developmental, and Other Apparatuses: A Comparative Political Economy Perspective on the Third World State, Sociological Forum 4 (4): 561-587.
• Fortune Turkey (02/01/2015). 4 milyon evi kime satacağız?. Son Erişim Tarihi: 04/04/2024
• Güngen, A. R (2018). Financial inclusion and policy-making: Strategy, campaigns and microcredit a la Turca. New Political Economy, 23(3), 331-347.
• Gürakar, E. Ç (2016). Politics of favoritism in public procurement in Turkey: Reconfigurations of dependency networks in the AKP era. Springer.
• Hammam, S (2013). Housing Matters. Washington, DC: World Bank.
• Hürriyet (15/12/2014). Erdoğan'dan inşaat sektörü açıklaması. Son Erişim Tarihi, 04/04/2024.
• Hürriyet (14/02/2015). 250.000 konut faiz afeti yüzünden yıkıldı. Son Erişim Tarihi, 10/04/2021.
• Johnson, C (1982). MITI and the Japanese Miracle: The Growth of Industrial Policy, 1925-1975, Stanford, CA: Stanford University Press.
• Kahraman, T (2013). Kent Hukukunun Yeni Yüzü: Düzenleyici Devletten Seçkinleştirici Devlete. İçinde: Ayşe Çavdar ve Pelin Tan (der), İstanbul: Müstesna Şehrin İstisna Hali, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Karaagac, E. A (2022). Everyday Negotiations of Finance and Debts in State-Led Mass Housing Estates for Low-Income Households in Istanbul. İçinde: Burcu Özdemir Sarı, Esma Aksoy Khurami ve Nil Uzun (der), Housing in Turkey: Policy, Planning, Practice, London: Routledge.
• Karaçimen, E (2014). Financialization in Turkey: The Case of Consumer Debt. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 16(2), 161-180.
• Kenarlı, G (2014). Hükümetin Zirvesinden İnşaat Uyarısı. Hürriyet, 17 Eylül. Son erişim tarihi, 04/04/2024.
• Konutder (Konut Geliştiricileri ve Yatırımcıları Derneği) (2013). Konut Sektörü Değerlendirme Sunumu. http://Konutder.org.tr/upload/raporlar/da34e3a5574e29e97e04d5d902b99572.
• Kutlay, M (2020). The Politics of State Capitalism in a Post-liberal International Order: The Case of Turkey. Third world quarterly, 41(4), 683-706.
• Independent Turkçe (11/01/2022). Batık kredilerde inşaat sektörü ilk sırada. Son erişim tarihi, 04/04/2024.
• Independent Turkçe (10/05/2022). Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın açıkladığı konut destek paketlerinin detayları belli oldu, Son Erişim Tarihi, 04/04/2024.
• Marschall, M., Aydogan, A., ve Bulut, A (2016). Does Housing Create Votes? Explaining the Electoral Success of the AKP in Turkey. Electoral Studies, 42, 201-212.
• Meyersson, E. ve Rodrik. D (2014). Erdogan’s Coup. The true state of Turkish democracy, Foreign Affairs
• MÜSİAD (Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği) (2009) İnşaat Sektör Raporu. İstanbul: Mavi Ofset.
• Oğuz, Ş (2016 ) 'Yeni Türkiye'nin Siyasal Rejimi. İçinde Tolga Tören ve Melehat Kutun (der.), Yeni Türkiye'de Kapitalizm, Devlet ve Sınıflar, İstanbul: SAV.
• Öniş, Z (2019). Turkey under the Challenge of State Capitalism: The Political Economy of the Late AKP Era. Southeast European and Black Sea Studies, 19(2), 201-225.
• Öniş, Z., ve Kutlay, M (2013). Rising Powers in a Changing Global Order: The Political Economy of Turkey in the Age of BRICS. Third World Quarterly 34, no. 8: 1409–26
• Öniş, Z. ve Fikret Ş (2005). Rethinking the Emerging Post-Washington Consensus. Development and Change 36 (2): 263-290.
• Perouse, J (2013), Kentsel Dönüşüm Uygulamalarında Belirleyici Bir Rol Üstlenen Toplu Konut İdaresi’nin (TOKİ) Belirsiz Kimliği Üzerinde Birkaç  Saptama. İçinde: Ayşe Çavdar ve Pelin Tan (der), İstanbul: Müstesna Şehrin İstisna Hali, İstanbul: Sel Yayıncılık. Poulantzas, N (2014). State, Power, Socialism, Londra; New York: Verso.
• Rodrik, D (2007). One Economics, Many Recipes: Globalization, Institutions, and Economic Growth. Princeton: Princeton University Press.
• Sabah, (26/08/2014). Merkez bankası konut kredilerini düşürmeli. Son Erişim Tarihi: 10/04/2021.
• Skocpol, T (1985). Bringing the State Back In: Strategies of Analysis in Current Research, İçinde: Peter B Evans, Dietrich Rueschemeyer, and Theda Skocpol (der.), Bringing the State Back In, New York: Cambridge University Press.
• Star, (20/12/2018). Konut kredi faizleri düştü. Son Erişim Tarihi: 04/04/2024.
• Stiglitz, J (1998). “More Instruments and Broader Goals: Moving Towards the Post-Washington Consensus”, WIDER Yıllık Konferansı’nda sunulmuştur.
• Stiglitz, J (2008). “Is There as Post-Washington Consensus?”, The Washington Consensus Reconsidered: Towards a New Global Governance, ed. Narcis Serra ve Joseph E. Stiglitz, 41-57, New York: Oxford University Press.
• T.C. Kalkınma Bakanlığı (2014). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) İnşaat, Mühendislik-Mimarlık, Teknik Müşavirlik ve Müteahhitlik Hizmetleri  Özel Ihtisas Komisyonu Raporu. Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2014), “TOKİ 2014 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2017), “TOKİ 2016 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2018), “TOKİ 2017 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2019), “TOKİ 2018 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2020), “TOKİ 2019 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• T.C. Sayıştay Başkanlığı (2021), “TOKİ 2020 Yılı Denetim Raporu”, Ankara.
• TOKİ (Toplu Konut İdaresi) (1999). Addressing New Perspectives in Housing Development through Millenium.
• TOKİ (Toplu Konut İdaresi) (2003). Toplu Konut İdaresi’nde Yapısal Sorunlar İle  Çözüm  Önerileri, Ankara: İmaj Baskı.
• TOKİ (Toplu Konut İdaresi) (2019). TOKİ Kurumsal Tanıtım Dökümanı http://i.toki.gov.tr/content/entities/main-page-slider/20191011095737969524-pdf.pdf
• Tuğal, C (2022). Politicized megaprojects and public sector interventions: Mass consent under neoliberal statism. Critical Sociology, 08969205221086284.
• Türkiye Gazetesi (13/05/2022). Türkiye Müteahhitler Birliği. Son Erişim Tarihi: 13/05/2022.
• KİT (Türkiye Büyük Millet Meclisi Kamu Iktisadi Teşebbüsleri Komisyonu Tutanağı) 2022. https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.goruntule?pTutanakId=3005
• KİT (Türkiye Büyük Millet Meclisi Kamu Iktisadi Teşebbüsleri Komisyonu Tutanağı) 2021. https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.goruntule?pTutanakId=2772
• KİT (Türkiye Büyük Millet Meclisi Kamu Iktisadi Teşebbüsleri Komisyonu Tutanağı) 2016. https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/komisyon_tutanaklari.goruntule?pTutanakId=178
• Wade, R (1990). Governing the Market: Economic Theory and the Role of Government in East Asian Industrialization. Princeton, NJ: Princeton University Press. West and Fails Everywhere Else, Londra: Black Swan.
• World Bank (1993). Housing: Enabling Markets to Work/With Technical Supplements, Washington.
• World Bank (1997). “World Development Report 1997: The State in a Changing World”, Washington, DC: World Bank.
• World Bank (2015). “Housing Finance” , http://www.worldbank.org/en/ Son Erişim Tarihi: Mayıs 2016.
• Yagci, M (2021). The Turkish Variety of State-permeated Capitalism and Mutually Dependent State-Business Relations. Journal of Contemporary Asia, 51(5), 759-781.
• Yagci, M (2016). A Beijing consensus in the making: The rise of Chinese initiatives in the international political economy and implications for developing countries. Perceptions: Journal of International Affairs, 21(2), 29-56.