Ziya Gökalp Düşüncesinde Beşeri Bilimler ve Ulus İnşası

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 3, 529 - 552, 27.09.2024

Nejla Doğan

Öz

Bu çalışmanın amacı, Türkiye’nin ulus-devletleşme sürecinde Ziya Gökalp’in beşeri ve sosyal bilimleri nasıl işlevselleştirdiğini irdelemek ve bu işlevselliği ulus inşasının esası olarak gördüğü eğitimle nasıl ilişkilendirdiğini çözümlemektir. Bu temel amaç bağlamında çalışma, Gökalp’in bilimler ile uluslaşma arasında nasıl bir bağ kurduğunu; bu kapsamda beşeri ve sosyal bilimlere hangi anlam, amaç ve görevleri yüklediğini; tüm bunları eğitsel içeriklere nasıl dâhil ettiğini sorunsallaştırmaktadır. Çalışmada, Gökalp düşüncesinin “çağdaş Avrupa uygarlığı içinde kendine yer edinmiş bağımsız bir Türk ulusu” yaratma amacına dayandığı; bu amacın da hem “kültür-uygarlık” ayrımının hem de “eğitim-öğretim” ayrımının temeli olduğu ileri sürülmektedir. Gökalp’in böyle bir ayrıma gitmesinin nedeni, çağdaşlaşırken ulusal bağımsızlığı ve özgünlüğü korumayı istemesidir. Bu nedenle Gökalp düşüncesinde “eğitim”, kültürün aktarımı ve uluslaşmayla ilişkilendirilirken; “öğretim” evrensel bilim-tekniklerin öğretimi ve çağdaşlaşmayla ilişkilendirilmektedir. Makalenin temel savı, bu kategorizasyonun, Gökalp’in eğitim ve öğretim süreçlerindeki bilimleri de ayrıştırmasına neden olduğudur. Ulus inşasını sağlayacak “eğitim” alanı beşeri ve sosyal bilimler üzerine inşa edilirken; çağdaşlaşmayı sağlayacak “öğretim” alanı doğa bilimleriyle içeriklendirilmiştir. Bu bağlamda çalışmada Gökalp’in özellikle “eğitim”i ve eğitimin esası olarak gördüğü dil, edebiyat, tarih, sanat, ahlak, hukuk gibi bilimleri ulus inşası ekseninde nasıl işe koştuğu analiz edilecektir. Bu analizle elde edilen en önemli bulgu, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçiş sürecinde eğitimin ve eğitime konu olan bilimlerin ulus inşası hedefiyle sorunsallaştırılmasına ilk kapsamlı yanıtın Gökalp tarafından verildiğidir. Gökalp, ulus-devletleşmeye giden tarihsel dönemde, eğitimi siyasal devrimi tamamlayacak en önemli sosyal devrim olarak görmüş ve başına “milli” sıfatını eklediği eğitimi, ulusal kültürü bireylerde alışkanlık haline getirecek bir araç olarak tanımlamıştır. Böylece eğitimi salt pedagojik amaçların ötesinde, ulusal bilincin yaratılması bağlamında işlevselleştirmiştir. Gökalp eğitimi “milli” sıfatıyla nitelerken, eğitimin kültürel dayanağı olarak gördüğü bilimlerin başına da “milli” sıfatını eklemiştir. Böylece bu bilimleri “ulusal ruh”u yaratacak, yurttaşlarda benzer duygu ve idealleri ortaya çıkaracak, onları uyumlu bir birlikteliğin, kolektif düşünme ve duyma biçimlerinin parçası yapacak bir işlevsellikle tanımlamıştır. Gökalp’in bu yaklaşımı, topluma yeni bir kimlik kazandırmak için sonunda ulus-devlete varacak bir kuramlaştırmanın ifadesi olarak ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ziya Gökalp, ulus inşası, eğirim, beşeri ve sosyal bilimler

Kaynakça

• Ağaoğlu A (2020). Ziya Gökalp, Türk Düşünce Tarihindeki Yeri. R Demir (der), Antalya: Lotus Yayınevi.
• Anderson B (1995). Hayali Cemaatler: Milliyetçiliğin Kökenleri ve Yayılması. Çev. İ Savaşır, İstanbul: Metis Yayınları.
• Aydın S (2000). Modernleşme ve Milliyetçilik. İstanbul: Gündoğan Yayınları.
• Baltacıoğlu İ H (1957). Dine Doğru. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (1-4), 44-59.
• Baltacıoğlu İ H (1966). Ziya Gökalp. İstanbul: Yeni Matbaa.
• Berkes N (1975). İslamcılık, Ulusçuluk, Sosyalizm. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Berkes N (2012). Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Berkes N (2015). Türk Düşününde Batı Sorunu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Doğan N (2024). Ziya Gökalp Düşüncesinde Uluslaşma, Modernleşme ve Eğitim. Ankara: İmge Kitabevi.
• Durkheim E (2016). Eğitim ve Sosyoloji. Çev. P Ergenekon, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Ergün M (1996). II. Meşrutiyet Döneminde Eğitim Hareketleri (1908-1914). Ankara: Ocak Yayınları.
• Fichte J G (2011). Fichte, Fikir Mimarları Dizisi. A Topakkaya (der), İstanbul: Say Yayınları.
• Gökalp Z (1976a). Türkçülüğün Esasları. M Kaplan (der), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Gökalp Z (1976b). Yeni Hayat-Doğru Yol. M Cunbur (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1977a). Makaleler-IV. F R Tuncor (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1977b). Malta Konferansları. M F Kırzıoğlu (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1980). Makaleler-IX. Ş Beysanoğlu (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1981). Makaleler-VIII. F R Tuncor (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1982). Makaleler-VII. A Çay (der), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gökalp Z (1992). Terbiyenin Sosyal ve Kültürel Temelleri. R Kardaş (der), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Herder J G (1965). The Tenacity of National Genius, from Outlines of a Philosophy of the History of Men. İçinde: F E Manuel (der), The Enlightenment, New Jersey: Eaglewood Cliffs, 162-170.
• Herder J G (2020). Tarih Felsefesi. Çev. S B Arvasi, Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Kemal Y (2006). Siyasi ve Edebi Portreler. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Özlem D (1996). Tinsel Bilimlere Giriş’in Yüzüncü Yılı ve Dilthey. İçinde: D Özlem (der), Metinlerle Hermeneutik (Yorumbilgisi) Dersleri, Cilt: 1, İstanbul: İnkılap Kitabevi, 8-52.
• Özlem D (2010). Tarih Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları.
• Parla T (1993). Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm. F Üstel ve S Yücesoy (der), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Şapolyo E B (1943). Ziya Gökalp: İttihadı Terakki ve Meşrutiyet Tarihi. Ankara: İbrahim Berkalp Kitabevi.
• Thiesse A M (2021). Ulusal Kimliklerin İnşası: XVIII. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Avrupa. Çev. S Sezer, İstanbul: Babil Kitap.
• Timur T (2010). Osmanlı Kimliği. Ankara: İmge Kitabevi.
• Timur T (2012). Marx-Engels ve Osmanlı Toplumu. İstanbul: Yordam Kitap.
• Tolga O (1949). Ziya Gökalp ve İktisadi Fikirleri. İstanbul Üniversitesi İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü. İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları A.Ş. Basımevi.
• Tunaya T Z (1960). Türkiye’nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul: Yedigün Matbaası.
• Tunaya T Z (1988). Türkiye’de Siyasal Partiler, İkinci Meşrutiyet Dönemi, Cilt: 1, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Ülken H Z (1992). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul: Ülken Yayınları.
• Wallerstein I (2003). Yeni Bir Sosyal Bilim İçin. Çev. E Abadoğlu, İstanbul: Aram Yayınları.
• Wallerstein I (2013). Sosyal Bilimleri Düşünmemek. Çev. T Doğan, İstanbul: BGST Yayınları.