Neo-Liberalizm Çağında Sosyal Demokrat Partiler, Ekonomide Ulusalcılık ve Anayasaya Aykırılık İddiaları (1983-1991)

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 3, 583 - 618, 27.09.2024

Mustafa Mert Alpbaz

Öz

1980 sonrasında meydana gelen bazı ekonomik ve siyasi gelişmeler, kendilerini sol/sosyal demokrat/sosyalist aynı zamanda Kemalist olarak nitelendiren çevrelerde ulus-devletin tehdit altında olduğu algısını uyandırmıştır. Böylece ulusalcılık adı verilen savunmacı bir düşünce akımı ortaya çıkmıştır. Ekonomide ulusalcılık, dünyadaki küreselleşme dalgasının etkisiyle Türkiye’de neo-liberal politikaların benimsenmesine karşı olan bir eğilimdir. Ulusalcılığın ekonomideki görünümleri şunlardır: Kemalizm’in ilkelerinin benimsenmesi, emperyalizm karşıtlığı söylemiyle sol bir hava verilen milliyetçilik, ekonomik bağımsızlık anlayışı ve yabancıların ekonomideki etkisinden kaynaklanan tedirginlik, serbest piyasa ekonomisine soğukluk ve buna bağlı olarak devletin ekonomideki rolünün genişletilmesi, kamu iktisadi teşebbüslerine Kemalist/milliyetçi bir duygusallıkla atfedilen önem, özelleştirmelere muhalefet. 12 Eylül 1980 darbesini izleyen dönemde diğer partiler ile birlikte feshedilen CHP’nin yerine kurulan Halkçı Parti (HP), Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) ve Sosyaldemokrat Halkçı Parti’de (SHP) ulusalcı eğilimler vardır. Bu eğilimler, TBMM’de temsil edilmediğinden dolayı Anayasa Mahkemesine iptal davası açmamış olan SODEP’in dışındaki partilerin davalarına yansımıştır. 1983’te Turgut Özal’ın liderliğinde iktidara gelen Anavatan Partisi’nin (ANAP) ekonomi alanındaki icraatları ile ilgili kanunlara karşı açılan bu davalarda ileri sürülen tezler ve tarihten verilen bazı örnekler ile Kemalist-ulusalcı bir “beka kaygısı” söylemi geliştirilmiştir. Etkisiz bir muhalefet yapmakla ve 12 Eylül yönetiminin güdümünde kurulmuş olmakla eleştirilen HP, özelleştirmeler, yabancılara mülk satışı ve kıyılardaki yapılaşma ile ilgili kanunlara karşı açtığı iptal davalarında ulusalcı bir tutum benimsemiştir. Kısa ancak çalkantılı bir ömrü olan bu parti, “solda birlik” düşüncesi çerçevesinde 1985’te SODEP ile birleşerek SHP’ye dönüşmüştür. SHP, ekonomi ile ilgili açtığı iptal davalarında HP gibi ulusalcı tavır benimsese de zamanla bu eğilimini yumuşatmıştır. Bunda Kemalizm’den uzaklaşması ve serbest piyasa ekonomisine yakınlaşması rol oynamıştır. Kaldı ki SHP’nin selefi SODEP de HP’ye göre Kemalizm’e daha mesafelidir. İptal davaları çerçevesinde ulusalcılık, HP’den SHP’ye gittikçe zayıflayan bir eğilim halinde devam etmiştir. Neticede SHP, 1991’de merkez sağdaki Doğru Yol Partisi (DYP) ile koalisyon hükümeti kuracaktır. Ulusalcılık akımı, 1990’larda siyasi partilerden çok bazı akademisyenler ve gazeteci-yazarlar tarafından basın-yayın organlarında ve bazı sivil toplum örgütlerinde seslendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ulusalcılık, Halkçı Parti (HP), Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP), iptal davaları

Kaynakça

• Anayasa Mahkemesi Kararları: E. 1984/9 K. 1985/4; E. 1984/14 K. 1985/7; E. 1985/1 K. 1986/4; E. 1985/2 K. 1985/6; E. 1985/20, K. 1985/30; E. 1986/18, K. 1986/24; E. 1987/9, K. 1987/15; E. 1987/11 K. 1988/2; E. 1987/12 K. 1988/3; E. 1989/4 K. 1989/23; E. 1989/23 K. 1990/26.
• Arslan M (2023). Turgut Özal. İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1980’li Yılları, İstanbul: İletişim Yayınları, 541-548.
• Aydın S ve Taşkın Y (2014). 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bıçak A (2022). 12 Eylül Sonrasında Siyasi Yasaklar Süreci ve 1987 Halk Oylaması. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Anayasa Mahkemesi Kararları: E. 1984/9 K. 1985/4; E. 1984/14 K. 1985/7; E. 1985/1 K. 1986/4; E. 1985/2 K. 1985/6; E. 1985/20, K. 1985/30; E. 1986/18, K. 1986/24; E. 1987/9, K. 1987/15; E. 1987/11 K. 1988/2; E. 1987/12 K. 1988/3; E. 1989/4 K. 1989/23; E. 1989/23 K. 1990/26.
• Arslan M (2023). Turgut Özal. İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1980’li Yılları, İstanbul: İletişim Yayınları, 541-548.
• Aydın S ve Taşkın Y (2014). 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bıçak A (2022). 12 Eylül Sonrasında Siyasi Yasaklar Süreci ve 1987 Halk Oylaması. İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• Kaynar M K (2023). Doksanlar Türkiye’sine Bir Miras: Hülle Partileri. İçinde: M K Kaynar (der), Türkiye’nin 1980’li Yılları. İstanbul: İletişim Yayınları, 511-517.
• Kömürcü D (2010). Türkiye’de Sosyal Demokrasi Arayışı SODEP ve HP Deneyimleri. İstanbul: Agora Yayınları.
• Kömürcü D (2023). Merkez Solda On Yıllık Bir Parantez: SHP Deneyimi. İçinde: E K Selçuk (der), Kuruculuktan Daimi Muhalefete CHP’nin 100 Yılı. İstanbul: İletişim Yayınları, 183-213.
• Özgenç E (1985). Sosyal Demokrasinin Kaynağı Hümanizmadır. Halkçı Parti’nin Sesi, Ocak, 3, 2, 7.
• Resmî Gazete (25/01/1980). 16880, Mükerrer; (27/01/1980). 16882; (30/06/1981). 17386, Mükerrer; (16/10/1981). 17486, Mükerrer; (05/08/1982). 17773; (20/10/1982). 17844; (20/11/1982). 17874; (24/04/1983). 18027; (14/11/1983). 18221, Mükerrer; (26/05/1984). 18412; (10/10/1986). 19247; (18/05/1987). 19464; (12/09/1987). 19572; (09/12/1987). 19659; (28/05/1989). 20178; (01/11/1991). 21038, Mükerrer.
• Selçuk E K (2023). 12 Eylül Sonrası CHP’nin Yerine Arayışlar: Halkçı Parti ve SODEP. İçinde: E K Selçuk (der), Kuruculuktan Daimi Muhalefete CHP’nin 100 Yılı. İstanbul: İletişim Yayınları, 155-181.
• SHP (Sosyaldemokrat Hakçı Parti) (t.y.). 2. Olağanüstü Büyük Kurultay merkez karar ve yönetim kurulu Çalışma Raporu. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (t.y.a). Seçim Bildirgesi. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (t.y.b). SHP Genel Başkanı Erdal İnönü’nün Bölge Toplantılarında ve TBMM’de Yaptığı Konuşmalar. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (t.y.c). SHP Politika Kararları. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (1985). Sosyaldemokrat Halkçı Parti Program. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (1987a). Anayasa Raporu. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Prti) (1987b). TBMM’deki ANAP Anayasa Mahkemesinde Yargılanıyor. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (1991a). Sosyaldemokrat Halkçı Parti Anayasa Temel İlkeler Önerisi. y.y.: SHP. SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (1991b). Yeni Bir Türkiye İçin İlk Hedefler SHP Seçim Bildirgesi 1991. y.y.: SHP.
• SHP (Sosyaldemokrat Halkçı Parti) (1991c). Yeni Vizyon Ekonomide Onarım ve Atılım Programı. y.y.: SHP.
• SODEP (Sosyal Demokrasi Partisi) (1983). Sosyal Demokrasi Partisi Program. y.y.: SODEP.
• SODEP (Sosyal Demokrasi Partisi) (1984). Sosyal Demokrasi Partisi Birinci Büyük Kongre Kurultay Merkez Karar ve Yönetim Kurulu Çalışma Raporu. y.y.: SODEP.
• SODEP Haberler ve Görüşler (01/08/1985). TRT ve Çok Seslilik. 3.
• Tanör, B (2016). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tekiner U (2020). The Social Democratic Populist Party: Revisiting Recent Past of Social Democracy in Turkey. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 75 (1), 279-314.
• Uncular B (1991). İşte Böyle Bir Meclis 1983-1991. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Yankı Haftalık Haber Dergisi (03-09/10/1983). “Halkçı Parti, Kiminle, Niye Muvazaa Yapsın?” Calp: Muvazaa partisi değiliz. 653, 10-12.
• Yankı Haftalık Haber Dergisi (03-09/10/1983). Halkçı Parti Takvimi. 653, 6-7.