İran ve Türkiye’nin Kapitalist Dünya Ekonomisiyle Bütünleşme Süreçlerinin Karşılaştırılması: Eğitim Reformu Örneği (1923-1941)

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 4, 1032 - 1061, 15.12.2024

Melike Şeker

Öz

Bu çalışma, İran’da Rıza Şah Pehlevi ve Türkiye’de Mustafa Kemal’in kurucu liderliğini yaptıkları devletlerde (1923-1941) uygulanan eğitim reformlarıyla bu ülkelerin kapitalist dünya ekonomisiyle bütünleşme biçim ve yoğunlukları arasındaki paralelliklere dikkat çekmeyi hedeflemektedir. 16. yüzyılda Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın dar bir bölgesinde konumlanan Avrupa dünya ekonomisi kendi iç yapılarını geliştirerek kesintili de olsa düzenli bir gelişme göstermiştir. 19. yüzyılda kendi yuvasından çıkarak dünyanın farklı bölgelerini bünyesine dâhil eden kapitalist ekonomi (modern) kapitalist dünya ekonomisi haline gelmiştir. Avrupa merkezli kapitalist ekonominin coğrafi yayılımının hızlandığı bu yüzyıl, Türkiye ve İran toprakları da dâhil olmak üzere birçok bölgenin bu sisteme katılmaya başladığı zaman aralığına denk düşmektedir. Bu nedenle uluslararası ekonomik-politik düzen, iktisadi değişimlerin yanı sıra siyasi ve toplumsal yapının dönüşümünün de başlıca dinamiği olmuştur. Sonsuz ve sınırsız büyüme hedefinin temel motivasyon olduğu kapitalist dünya ekonomisinin sürekli büyüme sürecinin tarihsel gelişimine her bölgenin içsel dinamikleri etki etmektedir. Dünya pazarı için üretim mekanizmalarını yaratan kapitalist dünya ekonomisine eklemlenmenin buna dâhil olan birimler açısından en önemli sonucu, kapitalizm öncesi üretim tarzlarının içerik olarak kapitalist pazara uygun bir biçimde yeniden yapılandırılmasıdır. Osmanlı İmparatorluğu ve Kaçarlar/Pehleviler için bu süreç, bir yandan kendi içinde bağımsız kurumsal yapıları oluşturma bir yandan da dünyaya uyum sağlama arayışı şeklinde ortaya çıkmıştır. Her iki imparatorluk örneğinde bütünleşme sürecinin bir uğrağı olan ulus devlet inşa dönemi, politik, idari ve toplumsal yapıdaki dönüşümlere siyasi aktörlerin öncülük ettiği tarihsel bir kesittir. Mustafa Kemal ve Rıza Şah’ın liderliğinde kurulan devlet yönetimlerinin hedefleri arasında eğitim kurumlarında reformların yapılması ve bu kurumların yaygınlaştırılması da bulunmaktaydı. Buradan hareketle çalışma, benzer zaman aralığında ancak farklı hız ve yoğunluklarla kapitalist dünya ekonomisiyle bütünleşen Osmanlı/Türkiye’de ve İran’da merkezi devlet eliyle düzenlenen modern eğitim reformlarının -hedef ve düzeyinin- bahsi edilen eklemlenme süreciyle paralelliğine odaklanmaktadır. Son olarak çalışma, eğitim reformları konusunda söz konusu ülkelerin dünya ekonomisiyle eklemlenme süreçlerindeki sermaye birikim koşullarının belirleyici rolünü öne çıkarmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kapitalist Dünya Ekonomisi, Ulus Devlet, İran, Türkiye, Eğitim Reformu

The Comparison of the Integration Processes of Iran and Türkiye into the Capitalist World Economy: The Case of Education Reform (1923-1941)

Öz

The study aims to draw attention to the parallels between the education reforms implemented by Reza Shah Pahlavi in Iran and Mustafa Kemal in Türkiye (1923- 1941) and the forms and intensities of integration of these countries with the capitalist world economy. The European world economy, which was established in a narrow region of Western Europe and North America in the sixteenth century, progressed with the full development of internal structures. In the nineteenth century, it emerged from its own nest and became (modern) capitalist world system by incorporation of new zones that external to the capitalist world economy. The century, in which the geographical expansion of the Eurocentric capitalist economy accelerated, coincides with the time when many regions, including Türkiye and Iran, began to merge with the world economy. For this reason, the international economic-political order has been the main dynamic of the transformation of the political and social structure as well as economic changes. Each region has participated in the historical development of the process of endless accumulation of capital, which is the main motivation of the capitalist economy, on the axis of its dynamics. The most important consequence of the incorporation into the capitalist world economy, which creates the mechanisms of production for the world market, is the restructuring of the pre-capitalist modes of production in accordance with the capitalist market in terms of content. For the Ottoman and Iranian empires, the process which is continual and endless emerged as a quest to create independent institutional structures within themselves on the one hand and to integrate into the world market on the other. In the case of both empires, political actors led the transformations in the political, administrative, and social structure during the nation-state-building process, which was a moment of the integration process with the world market. Among the comprehensive reform goals of the modern state form established under the leadership of Mustafa Kemal and Reza Shah was the dissemination of modern education institutions. From this point of view, the study focuses on the parallel relations between the integration of Ottoman/Türkiye and Iran into the capitalist world economy in different forms and intensities and the education reforms implemented by the central state in these countries. The article stresses the determining role of capital accumulation processes on the education reforms.

Anahtar Kelimeler

Capitalist World Economy, Nation State, Iran, Türkiye, Education Reform

Kaynakça

• Abrahamian E (2011). Modern İran Tarihi. Çev. D Şendil, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Afşar E (2020). Türkiye-İran Üzerine Okumalar: Devlet-Siyaset-Hukuk-Toplum- Ekonomi-Kültür-Din. İçinde: A Erol ve E Afşar vd. (der), Türkiye-İran Üzerine Okumalar, İstanbul: Hiperyayın, 53-91.
• Amin S (1992). Emperyalizm ve Eşitsiz Gelişme. Çev. S Lim, İstanbul: Kaynak Yayınları. Arasteh R (1962). Education and Social Education and Social Awakening in Iran: 1850-1960. Leiden: E. J. Brill.
• AtukMV(2017).İranŞahıRızaPehlevı’̇nıṅ TürkıẏeZıẏaretı̇.ÇağdaşTürkiyeTarihi Araştırmaları Dergisi, XVII(35), 219-247.
• Boratav K (2005). Türkiye İktisat Tarihi: 1908-2002. 9. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
• Buğra A ve Savaşkan O (2014). Türkiye’de Yeni Kapitalizm: Siyaset, Din ve İş Dünyası. Çev. B Doğan, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çizakça M (1985). Incorporation of the Middle East into the European World- Economy. Review Fernand Braudel Center, 8(3), 353-377.
• Fülberth G (2008). Kapitalizmin Kısa Tarihi. Çev. S Usta, İstanbul: Yordam Kitap. Foran J (1993). Fragile Resistance: Social Transformation in Iran from 1500 to the Revolution. Colorado: Westview Press.
• Frank A G (1990). A Theoritical Introduction to 5.000 Years of World System History. Review Fernand Braudel Center, 13(2), 155-248.
• Garthwaite G R (2011). İran Tarihi: Pers İmparatorluğundan Günümüze. Çev. F Aytuna, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Gates L C ve Deniz M (2019). Puzzling Politics: A Methodology for Turning World-Systems Analysis Inside-Out. Journal of World- Systems Research, 25(1), 59-82.Hall T D (2012). Incorporation into and Merger of World-Systems in Handbook of World System Analysis. İçinde: S Babones ve C Chase-Dunn (der), Routledge Handbook of World-Systems Analysis: Theory and Research, Taylor & Francis Group, 47-46.
• Hobsbawm E (2012). Sermaye Çağı: 1848-1875. 2. Baskı, Çev. M S Şener, Ankara: Dost Kitabevi.
• Hopkins T K (2016). The Study of the Capitalist World-Economy Some Introductory Considerations. Review Fernand Braudel Center, 39 (1/4). 51-82.
• Hopkins T K ve Wallerstein I (1987). A Concluding Note. Review Fernand Braudel Center, 10(5/6), 901-902. Hopkins T K ve Wallerstein I (2016a). Patterns of Development of the Modern World-System. Review Fernand Braudel Center, 39 (1/4), 83-128.
• Hopkins T K ve Wallerstein I (2016b). Structural Transformations of the World Economy. Review Fernand Braudel Center, 39 (1/4), 171-194. Issawi C (1981). Egypt, Iran and Turkey, 1800-1970: Patterns of Growth and Development. İçinde: P Bairoch ve M Uvy-Leboyer (der), Disparities in Economic Development since the Industrial Revolution, Palgrave Macmillan Press, 65-68.
• Issawi C (1982). An Economic History of the Middle East and North Africa. Colombia: Columbia University Press.
• İnan H (1983). Osmanlı Tarihi ve Dünya Sistemi: Bir Değerlendirme. Toplum ve Bilim, 23, 9-39.
• İslamoğlu-İnan H (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kaplan İ (2002). Milli Eğitim İdeolojisi. İçinde: T Bora (ed), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik. Cilt 4, İstanbul: İletişim Yayınları, 788-800.
• Karpat H K (2006). Osmanlı’da Değişim ve Uluslaşma. Çev. D Özdemir, Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Kasaba R (2005). Dünya, İmparatorluk ve Toplum: Osmanlı Yazıları. Çev. B Büyükdal, İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Katouzian H (1981). The Political Economy of Modern Iran: Despotism and Pseudo- Modernism:1926-1979. Palgrave Macmillan Press.
• Keyder Ç ve Özveren E Y vd. (1993). Port-Cities in the Ottoman Empire: Some Theoretical and Historical Perspectives. Review Fernand Braudel Center, 16(4), 519- 558.
• Keyder Ç (2013). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. Çev. S Tekay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Marx K (2009). Kapital: Kapital Üretimin Eleştirel Bir Tahlili. Cilt I, Çev. A Bilgi, İstanbul: Sol Yayınları.
• Malek M H (1991). Capitalism in Nineteenth-Century Iran. Middle Eastern Studies, 27(1), 67-78.
• Metin C (2006). Türk Modernleşmesi ve İran (1890-1936). (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Özodaışık M (1999). Cumhuriyet Dönemi Yeni Bir Nesil Yetiştirme Çalışmaları: 1923- 1950. İstanbul: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Pamuk Ş (1988). Ottoman Empire: Nineteenth-Century Transformations. Fernand Braudel Center Spring, 11(2), 127-149.
• Pamuk Ş (2005). Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi: 1500-1914. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Pamuk Ş (2011). 20. Yüzyıl Türkiye’sinde İktisadi Değişim: Bardağın Yarısından Fazlası Dolu mu?. İçinde: R Kasaba (der), Modern Dünyada Türkiye: 1839-2010, İstanbul: Kitap Yayınevi, 275-315.
• Şeker C (2022). Yerleşik Göçebe Uzun Zaman Mekânlarının Gölgesinde İran’’ın Tarihsel Seyri: Ahamenişler’den İran İslam Cumhuriyeti’ne. Van: Peywend Yayınları.
• Tamahkar A (2022).Modernıṫe Çerçevesıṅde Türk-İran İlış̇kileri (1923-1936). Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergıṡ ı,̇ 7(14), 1-10.
• Tezel Y S (2002). Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950). 3. Baskı, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Türkislamoğlu E (2022). Rıza Pehlevı̇ Dönemıṅde İran’da Modernleşme Hareketı̇ ve Bu Harekette Türk Devrıṁıṅıṅ İzleri. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi/Journal of Atatürk Yolu, 71, 320-336.
• Zilfi C M (2016). Osmanlı Uleması. İçinde: S Faroqhi (ed), Türkiye Tarihi 1603-1839: Geç Osmanlı İmparatorluğu, Çev. F Aytuna, İstanbul: Kitap Yayınevi, 255-273.
• Zürcher E J (1995). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çev. Y S Gönen, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Wallerstein I ( 1976). From Feudalism to Capitalism: Transition or Transitions?. Social Forces, 55 (2), 273-283.
• Wallerstein I ve Decdeli H vd. (1983). Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya Ekonomisiyle Bütünleşme Süreci. Çev. A Selman, Toplum ve Bilim, 23 Güz, 41-54.
• Wallerstein I (1983). Jeo-Politika ve Jeo-Kültür. Çev. M Özel, İstanbul: İz Yayıncılık.
• Wallerstein I (2006). Tarihsel Kapitalizm. Çev. N Alpay, İstanbul: Metis Yayınları.
• Wallerstein I (2010). Modern Dünya Sistemi: Kapitalist Tarım ve 16. Yüzyıl’da Avrupa Dünya Ekonomisinin Kökenleri. Cilt I, Çev. L Boyacı, İstanbul: Yarın Yayınları.
• Wallerstein I (2011). Dünya-Sistemleri Analizi: Bir Giriş. Çev. E Abadoğlu ve N Ersoy, İstanbul: Bgst Yayınları.