Gıda Krizi ve Ata Tohumlar: TİGEM Tarım İşletmeleri, Tohum Dernekleri ve Çiftçiler Arası Sosyo-Politik ve Ekonomik Etkileşimler

Yıl 2024, Cilt: 48 Sayı: 4, 886 - 919, 15.12.2024

Bengü Kurtege Sefer

Öz

İklim değişikliğine bağlı olarak ortaya çıkan ve küresel ölçekte deneyimlenen gıda kriziyle mücadele kapsamında gıda üretim ve tüketim süreçlerinin yeniden yapılandırılması ve bu süreçlere ulus devletlerin müdahil olması konusunda uluslararası kuruluşlar önerilerde bulunmaktadırlar. Bu süreçlerde, yadigâr tohumlar ülkelerin genetik kaynaklarının ve biyo-çeşitliliğin korunması için önem kazanmıştır. Türkiye’de de 2017 yılından beri Mirasımız Yerel Tohum ve Ata Tohum projeleri kapsamında üreticilerden yerli tohumlar toplanmakta, tarım işletmelerinde tescillenmekte, çoğaltılmakta, ekilmekte ve üretilen ürünler kooperatif marketlerde satışa sunulmaktadır. Bu makalenin amacı gıda kriziyle mücadele için devletin tohum sektöründe uygulamaya başladığı bu yeni stratejinin, doğanın metalaştırıldığı neoliberal yönetişimin bir parçası olduğunu göstermektir. Bu stratejiyi yorumlamak için Karl Marx’ın metabolik yarılma ve James C. Scott’ın doğal kaynakların çevre dostu reçetelerle planlanıp yönetimini eleştiren yaklaşımlarını sentezleyen kuramsal bir yaklaşım geliştirilecektir. Devlet özelleştirmelerle, yadigâr tohumların üretim ve takasını yasaklayan yasalarla, sertifikalı tohum kullanımını zorunlu kılarak ve yeni stratejisiyle tohum üretim ve dağıtım süreçleri üzerinde hegemonya kurmaya çalışmakta, tohumların mübadele değerini kullanım değerlerine üstün kılmakta ve doğa ve insan arası metabolik ilişkiyi bozmaktadır. Makalede tohumla ilgili makro politik belgelerin çözümlemesi yapılarak, literatürdeki çalışmalar değerlendirilerek ve alternatif kuramsal yaklaşımı kullanarak, bu planlamacı söylemle doğa ve birey arasındaki yabancılaşmanın nasıl arttırıldığı gösterilecektir. Bu tohum planlama stratejisi karşısında yadigâr tohumlarla ilgili yerel deneyim ve bilgi birikim, Scott’ın ifadesiyle mẽtis, devam etmekte ve agro-ekolojik hareketler artmaktadır. Makalenin bir diğer amacı, sosyo-ekonomik farklılıkların üreticilerin yerli tohumları koruma ve kullanmayla ilgili yerel bilgilerini ve tohumla ilgili tercihlerini, mẽtislerini, nasıl etkilediğini göstermektir. Yerel bilgi ve kullanım biçimleriyle tohum planlama söylemi arasındaki politik mücadeleye dikkat çekilmesi alternatif politikaların tasarlanması için önemlidir. İşletmeler üreticilerin bilgi ve birikimini üretim ve dağıtım süreçlerine dâhil etmeli ve onları planlama sürecine aktif özneler olarak katmalıdırlar. Makalenin son kısmında gıda tedarik zincirinin ilk halkasındaki sosyo-politik ve ekonomik etkileşimlerin makro, mezo ve mikro düzeyde araştırılması konusunda yol haritası oluşturulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gıda krizi, Tohum planlama, Tarım işletmeleri, Yadigar Tohumlar, Birey-Doğa İlişkisi

Food Crisis and Local Seeds: Socio-Political and Economic Interactions Between TİGEM Agricultural Enterprises, Seed Associations and Peasants

Öz

For combating food crisis that arises due to climate change and is experienced globally, international organizations make recommendations on the restructuring of food production and consumption processes and the involvement of nation states in these processes. Local seeds have gained importance in protecting countries’ genetic resources and biodiversity in these processes. In Turkey, since 2017, based on the state-led projects (Our Heritage is Local Seeds and Native Seeds), local seeds have been collected from peasants, registered, certified. These seeds are then planted in agricultural enterprises, and the products are sold in cooperative markets. This article aims to show that this new seed planning strategy is a part of neoliberal governance in which nature is commodified. To explain this strategy, Karl Marx’s metabolic rift and James C. Scott’s approach criticizing the planning and management of natural resources with environment friendly prescriptions will be used as a theoretical approach. The state seeks to establish hegemony over seed production and distribution through privatization, laws banning the production and exchange of local seeds, making the use of certified seeds compulsory and with its new strategy. It prioritizes the exchange value of seeds over their use value and disrupts the metabolic relationship between nature and individuals by means of these strategies. In the article, it is demonstrated how the alienation between nature and the individual is increased with this planning discourse by analyzing macro-political documents on seeds, evaluating studies in the literature and using an alternative theoretical approach. As a response to this seed planning strategy, local experience and knowledge of local seeds, the concept of mẽtis in Scott’s approach, and agro-ecological movements are increasing. The article also explains how socio-economic differences affect peasants’ local knowledge and decisions, mẽtis, regarding the protection and use of local seeds. Drawing attention to the political struggle between local knowledge and use values and the seed planning discourse is important for designing alternative policies. The agricultural enterprises should include peasants’ knowledge and experiences in the production and distribution processes and include them as active subjects in the planning. In the final part of the article, a roadmap will be proposed to investigate the socio-political and economic interactions in the first link of the food supply chain at macro, meso, and micro levels.

Anahtar Kelimeler

Food crisis, Local seeds, Seed planning, Agricultural enterprises, The relations between individual and nature

Kaynakça

• Adaman F (2022). Sürdürülebilir ve Dirençli Bir Gıda Sistemi: Türkiye Analizi. İstanbul: İstanbul Politikalar Merkezi.
• Aksoy Z ve Öz Ö (2020). Production of Traditional Agricultural Knowledge and Rethinking Agricultural Research From Farmers’ Perspective: A Case from Turkey. Journal of Rural Studies, 80, 291-301.
• Arıbal B (2020). Tohumları Koruyan Kadınlar Söyleminin Düşündürdükleri: Ekolojik Gıda Hareketinde Özcülük ve Bakım Emeğinin Eşitsiz Bölüşümü. İçinde: S Değirmenci ve Ö Işıl (der), Yaşamı Örgütleyen Deneyimler: Kadınlar Dayanışma Ekonomilerini ve Kooperatifleri Tartışıyor, 1. Baskı, İstanbul: Notabene Yayınları, 169-197.
• Aygöören E (2011). Tüürkiye’de Tohumculuk Sektöörüü, 1. Baskı, Ankara: Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Yayınları.
• Bezner Kerr R (2005). Food Security in Northern Malawi: Historical Context and The Significance of Gender, Kinship Relations and Entitlements. Journal of Southern African Studies, 31, 53–74.
• Bezner Kerr R (2013). Seed Struggles and Food Sovereignty in Northern Malawi. Journal of Peasant Studies, 40(5), 867-897.
• Brush S A (2004). Farmers` Bounty: Locating Crop Diversity in the Contemporary World. New Haven: Yale University Press.
• Büke A ve Eren Z C (2016). Sen Aklini Mu Yedun Çocuk? Neoliberalizm, Değersizleşme ve HES Karşıtı Hareketler: Fındıklı Direnişşi ÖÖrneğği. İçinde: C Aksu vd. (der), Sudan Sebepler: Türkiye’de Neoliberal Su-Enerji Politikaları ve Direnişler, İstanbul: İletişim Yayınları, 313-339.
• Cole R (2019). Across the Mountain Tracks: Global Agri-Food Networks and Agrarian Change in Laos Northeast Borderlands. (Basılmamış Doktora Tezi). Singapore: National University of Singapore.
• Çelik Y ve Nazlı T (2014). Konya İlinde Sertifikalı Tohum Üreten İşletmelerin Yapısal Analizi. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 1(2), 124-131.
• Çobanoğlu A (2021). Tarımsal Üretimde Verimlilik: Endüstriyel Tarım Sisteminin Agroekolojik Eleştirisi. İçinde: T Özkaya vd. (der), Agroekoloji: Başka Bir Tarım Mümkün, İstanbul: Metis Yayınları.
• Doğaner S (1992). Tüürkiye’de Tarım İşşletmeleri ve Faaliyetleri. İİstanbul ÜÜniversitesi Edebiyat Faküültesi Coğğrafya Dergisi, 3, 159-174.
• European Innovation Partnership (EIP) (2022). EIP-AGRI Workshop On Conversion To Organic Farming: Final Report. EIP-AGRI Agriculture and Innovation. https://ec.europa.eu/eip/agriculture/en/publications/eip-agri-workshop-conversion-organic-farming-final.html 2022 Son erişim tarihi, 12.06.2024.
• Erçandırlı Y (2021). Düünya Metabolizmasında Yarık: COVID-19, Ekoloji ve Neoliberalizmin Diyalektik Birlikteliği Üzerine. Müülkiye Dergisi, 45(4), 993- 1018.
• Evrensel Ö (2017). Tohumların Metalaşma Biçimleri: Teorik Bir Çerçeve. Çalışma ve Toplum, 4, 2157-2208. Food and Agricultural Organization (FAO) (2023). The State of Food Security and Nutrition In The World. FAO. https://www.fao.org/publications/home/fao-flagship-publications/the-state-of-food-security-and-nutrition-in-the-world/en 2023 Son erişim tarihi, 25.09.2023.
• Foster J B (2001). Marx’ın Ekolojisi: Materyalizm ve Doğa. Çev. E Özkaya, Ankara: Epos Yayınları.
• Garipoğlu N (1995). Coğrafi Özellikleri Yönünden Ulaş Devlet Tarım İşletmesi. Türk Coğrafya Dergisi, 30, 357-382.
• Harvey D (2009). Kent Hakkı. http://politeknik.org.tr/kent-hakk-david-harvey/ Son erişim tarihi, 06.08.2024.
• İnan H ve Yaşar O (2015). Tarım İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Etkilerine Yönelik Bir İnceleme: Tahirova Tarım İşletmesi. Marmara Coğrafya Dergisi, 32, 270-305.
• International Assessment of Agricultural Knowledge, Science and Technology for Development (2009). Agriculture at a Crossroads: Synthesis Report. UN: UN Environment Programme. https: wedocs.unep.org/handle/20.500.11822/7862 Son erişim tarihi, 10.02.2024.
• Kayhan İ E vd. (2017). Kırklareli İli Tarım İşletmelerinin Tarımsal Yapısı ve Mekanizasyon Düzeyi. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 4 (3), 263-270.
• Kloppenbrug J (2010). Impeding Dispossession, Enabling Repossession: Biological Open Source and the Recovery of Seed Sovereignty. Journal of Agrarian Change, 10 (3), 367-388.
• Koksal O vd. (2018). Evaluating Factors Affecting Farmers Information Sources in Agricultural Production Practices in Turkey. Journal of Environmental Protection and Ecology, 19 (1), 338–349.
• Marx K (1976)[1867]. Capital Volume 1: A critique of political economy. London: Penguin Books.
• Marx K ve Engels F (2008). Komünist Manifesto ve Hakkında Yazılar. Çev. N Satlıgan vd., İstanbul: Yordam.
• McAfee K (2003). Corn Culture and Dangerous DNA: Real and Imagined Consequences of Maize Transgene Flow in Oaxaca. Journal of Latin American Geography, 2, 18–42.
• Nizam D (2020). Pandemi Sürecinde Tarım Sorununu Yeniden Düşünmek. Praksis, 55, 151-173.
• Nizam D vd. (2022). Sürdürülebilir Tarım Pratiklerinin Yaygınlaştırılması İçin Politika Uygulama ve İletişim Önerileri. WWF Rapor. https://www.wwf.org.tr/basin_bultenleri/raporlar/?11940/surdurulebilir-tarim-pratiklerinin-yayginlastirilmasi Son erişim tarihi, 16.05.2024.
• Nizam D ve Yenal N Z (2020). Seed Politics in Turkey: The Awakening of Landrace Wheat and Its Prospects. The Journal of Peasant Studies, 47(4), 741-766.
• Nyeleni Gıda Egemenliği Forumu (2015). Gıda Egemenliği, Hemen Şimdi!. Nyeleni Newsletter.
• Önder Özşeker F (2024). Ormanı Planlamak: Planlama Aklının Bir Eleştirisi. İstanbul: Metis Yayınları.
• Özdemir H Ö ve Kan M (2020). Tarım İşletmelerinin Yönetiminde Kullanılan Tarımsal Bilgi Kaynakları: Kırşehir Örneği. Türk Tarım ve Doğa Bilimleri Dergisi, 7(2), 500-509.
• Özertan G ve Aksoy Z (2023). Yeni Teknolojiler ve Geleneksel Bilgi Ekseninde Tarım ve Gıda Sektörü. İçinde: F Adaman ve S Akkoç (der), Gıdanın Politik Ekolojisi. İstanbul: Metis Yayınları, 86-100.
• Özkaya T vd. (2021). Agroekoloji: Başka Bir Tarım Mümkün. İstanbul: Metis Yayınları.
• Peschard K ve Randeria S (2020). Keeping Seeds in Our Hands: The Rise of Seed Activism. The Journal of Peasant Studies, 47(4), 613-647.
• Pistorius R ve van Wijk J (1999). The Exploitation of Plant Genetic Information: Political Strategies in Crop Development. Wallingford: CABI Publishing.
• Resmi Gazete (2022). Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü Ana Statüsü, 1.Şubat. Karar: 5141 Sayı: 31738.
• Şahin S ve Ercan E (2012). Oyun Teorisinin Gelişimi ve Günümüz İktisat Paradigmasının Oluşumuna Etkileri. Hukuk ve İktisat Araştırmaları Dergisi, 4 (1), 265-274.
• Scott J C (1998). Seeing Like a State. London: Yale University Press.
• Shiva V (2016). Defending Farmers’ Seed Freedom. ANTYAJAA: Indian Journal of Women and Social Change, 1 (2), 205-220.
• Shiva V (2017). Tohum ve Gıdanın Geleceği Üzerine Manifestolar. Muğla: Sinek Sekiz Yayınevi.
• Stockholm Resilience Centre (2022). Navigating Transformations in Times of Crises Towards Healthy, Sustainable and Just Swedish and Planetary Food Systems, Stockholm University: Rapid Transition Lab Report.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2019). On Birinci Kalkınma Planı 2019-2023. Ankara: SBB.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2023). On İkinci Kalkınma Planı 2024-2028. Ankara: SBB.
• Tarım ve Orman Bakanlığı (2019). Yerel Çeşitlerin Kayıt Altına Alınması, Üretilmesi ve Pazarlanmasına Dair Yönetmelik. Resmi Gazete. https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2019/09/20190903-1.htm Son erişim tarihi, 20.04.2024.
• Tarım ve Orman Bakanlığı (2022). Mirasımız Yerel Tohum Projesi Üretim ve Tanımlama İşlemleri. Tarım ve Orman Bakanlığı. https://www.tarimorman.gov.tr/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=57 Son erişim tarihi, 26.06.2024.
• Tarım ve Orman Bakanlığı (2023). Tohumculuk İstatistikleri. Tarım ve Orman Bakanlığı. https://www.tarimorman.gov.tr/Konular/Bitkisel-Uretim/Tohumculuk/Tohumculuk-Istatistikleri. Son erişim tarihi, 29.09.2024.
• Taşçı R vd. (2020). Üretici Bakış Açısıyla Çorum İlinde Makarnalık Buğdayın Dünü, Bugünü ve Geleceği. Ziraat Mühendisliği, 371, 4-24. Taşçı R vd. (2023). TAGEM Tarafından Geliştirilen Buğday Çeşitlerinin Üreticiler Açısından Değerlendirilmesi: Kayseri İli Örneği. Ziraat Mühendisliği, 377, 1-18.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2024). TİGEM Stratejik Planı 2024-2028. Ankara: TİGEM.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2024a). Tohumculuk Sektör Raporu. Ankara: TİGEM.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2024b). TİGEM Polatlı Tarım İşletmesi. Ankara: TİGEM.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2024c). Bursa Karacabey Tarım İşletmesi. Ankara: TİGEM.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2024d). Anadolu Tarım İşletmesi. Ankara: TİGEM.
• TİGEM (Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü) (2019). TİGEM Stratejik Planı 2019-2023. Ankara: TİGEM.
• United Nations Development Programme (UNDP) (2015). Gender, Climate Change and Community-based Adaptation Guidebook. UNDP. https://www.undp.org/publications/gender-climate-change-and-community-based-adaptation-guidebook Son erişim tarihi, 25.06.2024.
• Üstün B (2021). Doğayı Emeği Yaşamı Koruma: Ekoloji Politik Yazılar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Wittman H (2009). Reworking the metabolic rift: La Via Campesina, Agrarian Citizenship, and Food Sovereignty. Journal of Peasant Studies, 36, 805–826.
• Yenal N Z (1999). Food TNCs, Intellectual Property Investments and Post-Fordist Food Consumption: The Case of Unilever and Nestlé in Turkey. The International Journal of Sociology of Agriculture and Food,   8, 21-34.
• Yenal N Z ve Keyder Ç (2014). Bildiğimiz Tarımın Sonu: Küresel İktidar ve Köylülük (2.Basım). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yıldırım A E (2018). 2018’de Tarıma Yön Verecek 5 Yeni Uygulama. https: //www.dunya.com/ekonomi/2018de-tarima-yon-verecek-5-yeni-uygulama-haberi-395300. Son erişim tarihi, 25.03.2024.