İslam Siyaset Düşüncesinde Devlet Yönetiminin Teo-Politiği

Yıl 2025, Cilt: 49 Sayı: 1, 75 - 103, 20.03.2025

Sefa Mertek

Öz

Yöneticilerin sınırlanması, zorba yönetimlerin ortaya çıkmasını engelleyen bir yönetim pratiğidir ve hemen hemen tüm toplumların en azından belirli bir tarihsel dönemde ele aldığı siyasal meselelerden birisidir. Bu makale, yöneticileri sınırlama çabasının İslam toplumlarında nasıl geliştiğini ve uygulandığını incelemeyi amaçlar. Batı toplumlarında güçler ayrılığı ilkesi, Montesquieu’nün katkılarıyla en belirgin ifadesini bulsa da, kökeni Antik Yunan ve Roma’ya dayanır. Aristoteles, yasama, yürütme ve yargı olarak tanımladığı üç erk ile anayasayı tanımlamış; Polybius, Roma’da karma yönetim sisteminin bu üç gücü dengeleme işlevi gördüğünü belirtmiştir. Modern dönemde John Locke, yasama, yürütme ve federatif güçleri ayırmış; Montesquieu ise yasama, yürütme ve yargı güçlerinin ayrılığını yöneticileri sınırlayan yapı olarak görmüştür. Güçler ayrılığı ile denetleme ve denge sistemi kurulmuş ve yönetim tek bir elde toplanmamıştır. İslam siyaset düşüncesinde ise yöneticilerin sınırlandırılması tartışmalıdır. Doğu despotizmi kavramını savunan düşünürler, İslam toplumlarında despotik yönetimlerin yaygın olduğunu öne sürerler. Aristoteles, Machiavelli, Montesquieu, Adam Ferguson, Adam Smith, Karl Marx ve Max Weber gibi düşünürler, doğu toplumlarını genellikle despotizmle ilişkilendirir. Bu görüşe göre, özel mülkiyetin zayıflığı, sivil toplumun yokluğu ve merkezi otoritenin güçlü oluşu, despotizmin temel nedenleridir. Ancak İslam toplumlarında yöneticilerin sınırlandırılmasına yönelik pratiklerin varlığını savunan çalışmalar da mevcuttur. John Esposito ve John Voll, şura, icma ve danışma mekanizmalarını öne çıkararak İslam siyaset düşüncesinde çeşitlilik ve sınırlamanın varlığına dikkat çekerler. Wael Hallaq, Batı devlet anlayışının İslam devletiyle kıyaslanmasının sorunlu olduğunu belirtir. H. Bahadır Türk, siyasetname geleneği üzerinden yöneticilerin denetimini örnekler. Bu çalışmalar, İslam toplumlarında da yöneticileri sınırlama çabalarının mevcut olduğunu gösterir. Makalenin ana araştırma sorusu, İslam siyaset düşüncesinde modern öncesi döneme ait güçler ayrılığı gibi olmasa da yöneticileri sınırlama çabalarının var olup olmadığıdır. Bu bağlamda ilk olarak yönetimin teo-politiği üzerinde durulacaktır. Ardından bu teo-politiğin aşamaları olarak görülen otorite ve nizam, hukuksal yapı ve ulema, adalet ve ahlâk konularına ayrıntılı olarak değinilecektir. Sonuç olarak İslam siyaset düşüncesinin klasik döneminde otorite, nizam, itaat, şura, hukuk, ulema, siyasetname ve adalet ilkesine dayanan bir yönetim teo-politiği olduğu ileri sürülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Siyaset Düşüncesi, Yönetim Teo-Politiği, Yönetici, Güçler Ayrılığı, Doğu Despotizmi

Theo-Politics of State Governance in Islamic Political Thought

Öz

The restraint of rulers is a practice of governance that prevents the emergence of tyrannical rule and is one of the political issues that almost all societies have dealt with at least in some historical period. This article aims to examine how the effort to limit rulers has developed and been practiced in Islamic societies. Although the principle of separation of powers in Western societies found its most prominent expression in the contributions of Montesquieu, its origins go back to Ancient Greece and Rome. Aristotle defined the constitution with the three powers of legislature, executive and judiciary; Polybius stated that the mixed system of government in Rome functioned to balance these three powers. In the modern period, John Locke separated legislative, executive and federal powers; Montesquieu saw the separation of legislative, executive and judicial powers as a structure that limits the rulers. With the separation of powers, a system of checks and balances was established and the administration was not concentrated in a single hand. In Islamic political thought, the limitation of rulers is controversial. Thinkers who defend the concept of Eastern despotism argue that despotic governments are common in Islamic societies. Thinkers such as Aristotle, Machiavelli, Montesquieu, Adam Ferguson, Adam Smith, Karl Marx and Max Weber generally associate eastern societies with despotism. According to this view, the weakness of private property, the absence of civil society and the strong centralized authority are the main causes of despotism. However, there are also studies that argue for the existence of practices to limit rulers in Islamic societies. John Esposito and John Voll draw attention to the existence of diversity and limitation in Islamic political thought by emphasizing the mechanisms of shura, ijma and consultation. Wael Hallaq states that comparing the Western understanding of the state with the Islamic state is problematic. H. Bahadır Türk exemplifies the control of rulers through the political tradition. These studies show that there are also efforts to limit rulers in Islamic societies. The main research question of the article is whether there are efforts to limit rulers in Islamic political thought, even if not like the separation of powers of the pre-modern period. In this context, the theo-politics of governance will be discussed first. Then, the issues of authority and order, legal structure and ulema, justice and morality, which are seen as the stages of this theo-politics, will be discussed in detail. As a result, it will be argued that in the classical period of Islamic political thought, there was a theo-politics of governance based on authority, order, obedience, shura, law, ulema, political writings and the principle of justice.

Anahtar Kelimeler

Islamic Political Thought, Theo-politics of Government, Ruler, Separation of Powers, Eastern Despotism

Kaynakça

• Adalıoğlu H H (2009). Siyasetname. https://islamansiklopedisi.org.tr/siyasetname#1.
• Afsaruddin A (2008). The First Muslims: History and Memory. Oxford: Oneworld.
• Akgündüz A (1990). Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. Cilt II. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• Akyüz V (1991). Hilafetin Saltanata Dönüşmesi: Emevilerin Kuruluş Devrinde İslam Kamu Hukuku. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Aristoteles (2004). Politika. Çev. M Tunçay, Ankara: Remzi Kitabevi.
• Bamyeh M A (2019). Lifeworlds of Islam: The Pragmatics of a Religion. USA: Oxford University Press.
• Bardakoğlu A (1999). Osmanlı Hukukunun Şer‘îliği Üzerine. İçinde: G Eren (der), Osmanlı: Teşkilat, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 412-417.
• Barkan Ö L (1946). XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları: Kanunlar. İstanbul: İÜ Yayınları.
• Barkan Ö L (1975). Türkiye’de Din ve Devlet İlişkilerinin Tarihsel Gelişimi. Cumhuriyetin 50. Yıldönümü Semineri, 49-97, Ankara: TTK.
• Barsamian D (2003). Ötekine Bir Yer Vermenin Bir Yolu Olmalı. Cogito, (37), 276-287.
• Bauer T (2019). Müphemlik Kültürü ve İslam: Farklı Bir İslam Tarihi Okuması. Çev. T Bora, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bıçak A (2008). Siyasetnameler ve Siyaset Felsefeleri. İçinde: C Çakmak (der), Teoman Duralı’ya Armağan, İstanbul: Dergâh Yayınları, 100-129.
• Buruma I (2004). Oksidentalizmin Kökenleri. Cogito, (40), 278-285.
• Buruma I ve Margalit A (2004). Occidentalism: The West in the Eyes of Its Enemies. The Penguin Press.
• Cabiri M A (1997). İslam'da Siyasal Akıl. Çev. V Akyüz, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Cohen H J (1970). The Economic Background and the Secular Occupations of Muslim Jurisprudents and Traditionists in the Classical Period of Islam (Until the Middle of the Eleventh Century). Journal of the Economic and Social History of the Orient, 13(1), 16-61.
• Cündioğlu D (2010). Daire'ye Dair. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Cüveyni (2020). Zor Zamanda Siyaset: İmamü'l-Harameyn Cüveyni ve Gıyasü'l-ümem fi iltiyasi'z-zulem Adlı Eseri. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Darling L T (2013). A History of Social Justice and Political Power in the Middle East: The Circle of Justice from Mesopotamia to Globalization. USA and Canada: Routledge.
• Esposito J L ve Voll J O (1996). Islam and Democracy. New York: Oxford University Press.
• Evkuran M (2012) . Sünni Paradigmayı Anlamak. Ankara: Ankara Okulu.
• Ferguson A (1996). An Essay on the History of Civil Society. Cambridge: Cambridge University Press.
• Foucault M (2007). Cinselliğin Tarihi. Çev. H U Tanrıöver, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Gazzali (2020). İmam-ı Gazali'den Yönetim Sırları. Çev. İ Doğu, İstanbul: Çelik Yayınevi.
• Gardet L (2014). Müslüman Site: Toplumsal ve Siyasi Hayat. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Güler İ (2019). Türkiye’de Zayıf Kamu Bilincinin Teolojik Kökleri Üzerine. Karar. 18 Ekim.
• Hallaq W B (2009). An Introduction to Islamic Law. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
• Hallaq W B (2019). İmkansız Devlet: Modern Çağda Bir İslam Devleti Niçin Mümkün Değildir?. Çev. A Hikmet, İstanbul: Babil Kitap.
• Hanefi H (2004). İslam ve Batı: Çatışma mı Diyalog mu?, Cogito, (40), 269-277.
• Hodgson M G S (1995). İslam’ın Serüveni 2: Orta Dönemlerde İslam'ın Yayılışı. Çev. A Eker vd., İstanbul: İz Yayıncılık.
• Hodgson M G S (2017). İslam'ın Serüveni: İslam'ın Klasik Çağı. Çev. B Ersöz, Ankara: Phoenix.
• İbn Abdirabbih İ (2020). Hükümdar ve Siyaset. Çev. E Avşar, İstanbul: Karbon Kitaplar.
• İbn Cemaa B (2010). Adl’e Boyun Eğmek, Çev. Ö Kavak, İstanbul: Klasik Yayınları.
• İbn Haldun (2016). Mukaddime, Çev. S Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Mukaffa (2018). İslam Siyaset Üslübu. Çev. V Akyüz, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İnalcık H (1959). Osmanlılar’da Raiyyet Rüsumu. Belleten, (23) 92, 575-610.
• İnalcık H (1993). Adaletnameler. İçinde: Belgeler, Cilt 3-4, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 49-142.
• İnalcık H (1998). Şeriat ve Kanun, Din ve Devlet. İslamiyat, 1 (4), 135-142.
• İnalcık H (2005). Osmanlı'da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• İnalcık H (2016). Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karatani K (2017). Dünya Tarihinin Yapısı: Üretim Tarzlarından Mübadele Tarzlarına. İstanbul: Metis Yayınları.
• Katip A (2016). Demokratik Hilafete Doğru. Çev. M Coşkun, İstanbul: Mana Yayınları.
• Kelpetin M (2016). İslam Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan. İstanbul: Kuramer Yayınları.
• Keskintaş O (2017). Adalet, Ahlak ve Nizam: Osmanlı Siyasetnameleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Keyman F vd. (1996). Giriş: Dünya Nasıl ‘Dünya’ Oldu?. İçinde: F Keyman vd. (der), Oryantalizm, Hegemonya ve Kültürel Fark, İstanbul: İletişim Yayınları, 7-23.
• Kınalızade Ali Efendi (2012). Ahlak-ı Ala’i. Çev. M Koç, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Koçi Bey (1972). Koçi Bey Risalesi. Çev. Z Danışman, İstanbul: MEB Yayınları.
• Koşum A (2008). İslam Kamu Hukuku Alanına İlişkin Klasik Literatürün Azlığı Üzerine Mülahazalar. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (18), 123-131.
• Köksal A C (2011). Siyaset ve Hukuk Arasında Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Fıkıh Düşüncesi. İslâm Araştırmaları Dergisi, (26), 49-79.
• Köksal A C (2016). Fıkıh ve Siyaset: Osmanlılarda Siyaset-i Şeriyye. İstanbul: Klasik Yayınları.
• Kömbe İ (2013). Dünya Düzeninin Temelleri: Adalet Dairesi Literatürüne Giriş. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 8(35), 139-198.
• Kömbe İ (2018). İslam Siyaset Düşüncesinin Bir Kaynağı Olarak Siyasetname-Nasihatname Türünde Siyaset Tasavvuru. İçinde: L Sunar ve Ö Kavak (der), İslam Siyaset Düşüncesi, Ankara: İlem Kitaplığı, 203-237.
• Kömbe İ (2021). Tarihsel ve Teorik Açıdan Adalet Dairesinin Uzun Formu. İbn Haldun Çalışmaları Dergisi, 6(1), 13-26. Köprülü M F (1943). Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. Belleten, 7(27), 379-522.
• Köprülü F (2011). Selçukîler Zamanında Anadolu’da Türk Medeniyeti. Tarih İncelemeleri Dergisi, 26(1), 201-233.
• Köse H M (2018). İslam Siyaset Düşüncesinin Temelleri: Bir Giriş Denemesi. İçinde: L Sunar ve Ö Kavak (der), İslam Siyaset Düşüncesi, Ankara: İlem Kitaplığı, 27-50.
• Kuru A T (2019). Islam, Authoritarianism, and Underdevelopment: A Global and Historical Comparison. Cambridge: Cambridge University Press.
• Lapidus I M (1975). The Separation of State and Religion in the Development of Early Islamic Society. International Journal of Middle East Studies, 6(4), 363-385.
• Lapidus I M (1996). State and Religion in Islamic Societies. Past and Present, 151, 3-27.
• Lapidus I M (2013). İslam Toplumları Tarihi Cilt 1: Hazreti Muhammed'den 19. Yüzyıla. Çev. Y Aktay, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Levend A S (1962). Siyaset-nameler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 10, 167-194.
• Lewis B (1992). İslam'ın Siyasal Dili. Çev. F Taşar, İstanbul: Rey Yayıncılık.
• Locke J (2016). Yönetim Üzerine İkinci İnceleme. Çev. F Bakırcı, Ankara: Eksi Kitaplar.
• Machiavelli N (2016). Hükümdar. Çev. N Adabağ, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Marx K (1997). Kapital, Cilt 3. Çev. A Bilgili, Ankara: Sol Yayınları.
• Maverdi (2019). Dürerü’s-Sülûk Fî Siyâseti’l-Mülûk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Montesquieu C d (1989). Montesquieu: The Spirit of the Laws, A M Cohler vd. (der), Cambridge: Cambridge University Press.
• Mustafa N A (2001). İslam Düşüncesinde Muhalefet. Çev. V Akyüz, İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Mutman M (2002). Şarkiyatçılık-Oryantalizm. İçinde: T Bora (der), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 189-211.
• Nizamülmülk (2010). Siyasetname. Çev. M T Ayar, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Nusair N (1985). The Islamic External Critics of Public Administration: A Comparative Perspective. American Journal of Islam and Society, 2(1), 105-114.
• Polybius (2002). The Histories of Polybius: Book Six. Çev. E S Shuckburgh, Cambridge: In Parantheses Publications.
• Said E W (2013). Şarkiyatçılık. Çev. B Ülner, İstanbul: Metis Yayınları.
• Shatzmiller M (1993). Labour in the Medieval Islamic World. Leiden: Brill.
• Smith A (1977). The Wealth of Nations: An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Chicago: University Of Chicago Press.
• Solakoğlu G B (1994). Osmanlı Devlet Örgütünün Weberian Açıdan İncelenmesi. Amme İdaresi Dergisi, 27(3), 83-100. Şankıti M M (2021). İslam Medeniyetinde Anayasal Kriz: Büyük Fitneden Arap Baharına. Çev. M Çelik, İstanbul: Mana Yayınları.
• Taftâzânî S (2011). Şerhu’l-Akâid. Çev. T H Alp, İstanbul: Rıhle Kitap.
• Turan R (2002). Türkiye Selçukluları ve Anadolu Beyliklerinde Teşkilat. İçinde: H C Güzel vd. (der), Türkler Ansiklopedisi, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 151-168.
• Turtuşi M B (1995). Siracu’l-Müluk: Siyaset Ahlakı ve İlkelerine Dair. Çev. S Aykut, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Türk H B (2017). Siyasetname Geleneğinde İktidarın Denetimi Sorunu: Nushatü's-Selâtîn Örneği. Amme İdaresi Dergisi, 50(3), 127-151.
• Ünal M A (1997). Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Isparta: Kardelen Kitabevi.
• Weber M (2019). Economy and Society. Çev. K Tribe, İngiltere: Harvard University Press.
• Yaman A (2004). İslam Hukukunun Oluşum Süreçlerinde Siyaset Hukuk İlişkisi. Konya: Yediveren Kitap.
• Yavari N (2014). Advice for the Sultan: Prophetic Voices and Secular Politics in Medieval Islam. London: Hurst & Company.
• Yusuf Has Hacib (2018). Kutadgu Bilig. Çev. A Çakan, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.