The Exegetical Understanding of Nuh b. Mustafa al-Qunawı (D. 1070/1660) as in Tanwir basair uli al-albab bi-Tafsir Daqaiq Umm Al-Kitab, His Work on The Chapter of Fatiha

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 13 - 35, 30.08.2021

Müberra Taşkan

Öz

Subject and Purpose: The commentaries on the chapter of al-Fatiha hold an important
place in the Ottoman exegetical literature. 'Tanwir basair uli al-albab bi-tafsir daqaiq Umm
al-Kitab', a work by Nuh b. Mustafa al-Qunawi, a scholar born in the late 16th century, is
one of the said commentaries in the Ottoman period. The current article endeavors to
determine what kind of style and understanding al-Qunawi has in this work, thus
contributing to studies on the characteristics of the tafsir literature in the period he lived.
Method: In the study,'Tanwir basair uli al-albab bi-tafsir daqaiq Umm al-Kitab' was
examined with the text analysis method, and Konevî's understanding of tafsir was
determined with the obtained information and examples.
Results: One of the most important features al-Qunawi is that he used the style of
digression to focus on linguistic issues related to his exegesis, explain these issues by
exemplifying them like a syntax book, and then continue with his tafsir. Although he
diversely makes use of the sources of narration such as Qur'anic verses, hadith, words of
the companions and the successors in the work, he mainly interprets the verses based on
knowledge (diraya). Explaining the verses with reference to various language sciences such
as lexicology, morphology, syntax, etymology, the author follows the methodology of
knowledge to a great extent in his linguistic comments. He introduces the Ash‘arites and
Hanafites as the scholars of kalam in theological topics. As for jurisprudental issues, he
generally refers to Hanafi, Shafii and Malikî sects, and occasionally quotes different views
of Hanafi scholars on the subject. In addition, al-Qunawi makes evaluations on some
themes regarding the Qur'anic sciences such as Meccan and Medeni verses, the
excellences of the Qur'an, and the repetitions in the Qur'an.
Conclusions: al-Qunawi has shown the methodology of knowledge, largely in her
linguistic explanations, by referring to linguistics such as lexicology, morphology, syntax,
and etymology

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman, Qur’anic Chapters, Fatiha, Nuh b. Mustafa, al-Qunawi

Tenvîru besâiri uli’l-elbâb bi-tefsîri dekāiki Ümmi’lKitâb Adlı Fâtiha Sûresi Tefsiri’nde Nûh b. Mustafa elKonevî’nin (ö. 1070/1660) Tefsir Anlayışı

Öz

Konu ve Amaç: Fâtiha sûresi tefsirleri, Osmanlı dönemi tefsir birikimini büyük oranda
etkisi altına almıştır. XVI. yüzyıl sonlarıyla XVII. yüzyıl başlarında yaşayan Nûh b. Mustafa
el-Konevî’nin Tenvîru besâiri uli’l-elbâb bi-tefsîri dekāiki Ümmi’l-Kitâb isimli eseri de bu
dönem Fâtiha sûresi tefsirlerindendir. Çalışmada, kaleme aldığı Fâtiha sûresi tefsiri
özelinde Konevî’nin nasıl bir üslûp ve anlayışa sahip olduğu tespit edilmeye çalışılmış,
böylelikle Osmanlı dönemi Fâtiha tefsirlerinin özellik ve anlayışlarına katkı sunulması
amaçlanmıştır.

Yöntem: Çalışmada metin analiz yöntemiyle Tenvîru besâiri uli’l-elbâb bi-tefsîri dekāiki
Ümmi’l-Kitâb incelenmiş, elde edilen bilgi ve örneklerle Konevî’nin tefsir anlayışı tespit
edilmiştir.

Bulgular: Konevî’nin en önemli özelliklerinden biri istitrâd üslûbunu kullanarak
tefsiriyle münasebeti bulunan dilbilimsel konulara yönelmesi, bu konuları nahiv kitabı
gibi örneklendirerek açıklaması ve ardından tefsirine devam etmesidir. Ayet, hadis,
sahâbe ve tâbiîn kavli gibi rivayet kaynaklarını çeşitli şekilde kullanan müfessir, tefsirinde
dirayete ağırlık vermiştir. Ayetleri lügat, iştikāk, sarf, nahiv ve belâgat ilimleri ekseninde
izah ederek dirayet uygulamalarını büyük ölçüde dilbilimsel izahlarında göstermiştir.
Kelâmî konularda Eş‘ariyye ve Hanefiyye’yi ehl-i kelam olarak takdim etmiştir. Fıkhî
görüşlerde genellikle Hanefî, Şâfiî ve Mâlikî mezheblerine değinmiş, yer yer Hanefî
mezhebi âlimlerinin konu hakkındaki farklı görüşlerine temas ettiği de olmuştur. Bunlarla
birlikte Mekkî-Medenî, fezâilü’l-Kur’ân ve tekrâru’l-Kur’ân gibi bazı ulûmu’l-Kur’ân
konularıyla ilgili değerlendirmelerde bulunmuştur.

Sonuç: Konevî lügat, iştikāk, sarf, nahiv ve belagat gibi ilimlerle ilgili açıklamalarıyla
dirayetini büyük ölçüde dilbilimsel izahlarında göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı, Sûre, Fâtiha, Nûh b. Mustafa, Konevî

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Osmanlı Döneminde Yazılan Tefsir İle İlgili Eserler Bibliyografyası”. Dîvân: İlmî Araştırmalar 1/6 (1999), 249-303.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ahmed
• Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Hadîs, 1. Basım, 1416/1995.
• Aktaş, Mustafa. “Nuh b. Mustafa el-Konevî’nin ‘el-Fevâidü’s-Seniyye fi’l-Mesâili’d-Dîniyye’ Adlı Eserinin
• Tahkik ve Tahlili”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Altuntaş, Mustafa Celil. “Osmanlı Döneminde Hadis İlmi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl İbn Hacer. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. nşr. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Aytekin, Mehmet Ali. “Nuh b. Mustafa’nın ‘el-Kelimâtüş’ş-Şerife Fî Tenzihi Ebî Hanife’ Adlı Eserinin Edisyon Kritiği”. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn: Esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’tTürâsi’l-‘Arabî, ts.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. nşr.
• Muhammed Abdu’r-Rahmân el-Mar‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1418.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet [C.ADL]. No. 9, Gömlek No. 570. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1. Basım, 1422.
• Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedî‘. İstanbul: İFAV, 1. Basım, 2013.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr, 7. Basım, 2015.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1403/1983.
• Demir, Ziya. “İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
• Demir, Ziya. Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmaları (Kuruluştan X/XVI. Asrın Sonuna Kadar). İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2006.
• Demirci, Kürşat. “Hulûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/340-341. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV, 10. Basım, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Hasr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/392-393. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Durmuş, İsmail. “Itnâb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/215-219. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Durmuş, İsmail. “İstitrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/401-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Durmuş, İsmail. “Tağlîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/372-374. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el- Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Şuayb el-Arnavût - Muhammed Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Dimeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezid. es-Sünen. nşr. Şuayb el-Arnavût vd. 5 Cilt. Dimeşk: Dâru’rRisâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430/2009.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’I-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. Mündicü’lmukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. 1 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420/1999.
• İbnü’s-Salâh, Osmân b. Abdirrahmân. Mukaddimetü İbni’s-Salâh. nşr. Nûreddin Itr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1406/1986.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin (ed.). Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi. haz. Ekmeleddin İhsanoğlu,
• Ramazan Şeşen, M. Serdar Bekar. 2 Cilt. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), 2006.
• İmâm Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1. Basım, 1406/1985.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmed Turan. Mu‘cemü’t-târîh: et-Türâsü’l-İslâmî fî mektebâti’l-âlem. 6 Cilt. Kayseri: Dârü’l-Akabe, 1422/2001.
• Karaman, Hayreddin - Topaloğlu, Bekir. Arapça Dil Bilgisi IV (Sarf-Nahiv). İstanbul: Elif Ofset, 1982.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-müellifîn. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, ts.
• Kılıç, Hulûsi. “İştikak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/439-440. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Koç, Şükrü. “Osmanlı Âlimlerinden Nuh b. Mustafa’ya Göre Risâlet ve Nübüvvet Arasındaki Farklar”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017
• Konevî, Nûh b. Mustafa. Tenvîru besâiri uli’l-elbâb bi-tefsîri dekāiki Ümmi’l-Kitâb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 115, 76.
• Maden, Şükrü. “Kur’ân’ın Lafızlarını İnceleyen İlimler”. Tefsir Usulü. ed. Ali Rıza Gül - Ali Karataş. 49-90. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 1. Basım, 2019.
• Maden, Şükrü. “Öne Çıkan Konuları İtibariyle Osmanlı Dönemi Fâtiha Sûresi Tefsir Literatürü”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın vd. 559-582. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Maden, Şükrü. “Sadreddinzâde Şirvânî’ye Göre Bir İlim Olarak Tefsir ve Değeri”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir. ed. Taha Boyalık - Harun Abacı. 357-390. İstanbul: İSAR Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Maden, Şükrü. Tefsirde Hâşiye Geleneği ve Şeyhzâde’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Mehmed Tâhir Efendi, Bursalı. Osmanlı Müellifleri. çev. Ali Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Muhibbî, Muhammed el-Emîn. Hulâsatü’l-eser fî a‘yâni’l-karni’l-hâdî aşer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts. Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünen. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Öğmüş, Harun. Kur’an Yorumunda Şiirin Yeri (II./VIII. Asır Çerçevesinde). İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Öğmüş, Harun. “Tefsirde Şiirle İstişhad Açısından Hicrî 2. Asrın Önemi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. ed. Bilal Gökkır. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2009.
• Öztürk, Mustafa. Osmanlı Tefsir Mirası. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkān fî ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, 1394/1974.
• Şenses, Hafsa. “Nuh b. Mustafa ve el-Kelimâtü’ş-Şerîfe Fî Tenzîhi Ebî Hanîfe İsimli Eserinin Tahlil ve Tahkîki”. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Şimşek, Murat. “Nûh b. Mustafâ’nın (v. 1070/1660) ed-Dürrü’l-Münazzam Fî Menâkıbi’l-İmâmi’l-A‘zam Adlı Eserinin Tahkikli Neşri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 417-440.
• Taşkan, Müberra. “Nûh b. Mustafa el-Konevî’nin Tenvîru besâiri uli’l-elbâb bi-tefsîri dekâiki Ümmi’l-Kitâb Adlı Fâtiha Sûresi Tefsiri (İnceleme ve Metin)”. Karabük: Karabük Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi‘u’s-sahîh. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1395/1975.
• Türker, Ömer. “Nûh b. Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/230-231. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yazma Eserler Portalı. “Aranan: Tenvîru Basâ'iri Ûli'l-Elbâb bi-Tefsîri Dekâ'iki Ümmi'l-Kitâb”. Erişim 27 Mayıs 2020. http://yazmalar.gov.tr/katalog-tarama
• Yılmaz, Hayati. “Nûh b. Mustafa el-Konevî’nin er-Risâle fi’l-fark beyne’l-hadîsi’l-kudsî ve’l-Kur’ân ve’lhadîsi’n-nebevî Adlı Risâlesi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 1/1 (2003), 167-178. Zerkeşî, Ebu Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır ez-. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed
• Ebü’l-Fazl İbrâhîm. 4 Cilt. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1376/1957. Ziriklî, Hayreddîn. el-A‘lâm. Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Mısır: Matbaatü Îsâ el-Bâbî, ts.