Mu‘tezilî Düşüncede İman-Amel İlişkisi Tartışmaları ve Mürtekib-i Kebîre’nin Durumu

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 1, 76 - 96, 30.06.2022

Hatice Polat

Öz

Konu ve amaç: Mu‘tezile, hicrî ikinci asırda büyük günah meselesi etrafında ortaya çıkan tartışmalar neticesinde teşekkül etmiş bir kelâm ekolüdür. Bu tartışmaların zemininde, Hz. Osman ve Hz. Ali dönemlerinde yaşanan olaylar ve akabinde Müslümanların birbirleri ile savaşmaları yer almaktadır. Ölen ve öldürülen kişinin ahiretteki durumunu ele alan bu tartışmalarda Mu‘tezile, kendisini uzlaşmacı bir ekol olarak tanımlamıştır. Araştırmanın amacı, Mu‘tezile’nin konu hakkındaki teorilerini saptayarak; bunların gelişiminde etkili olan siyâsî, kültürel, sosyolojik arka planı ortaya çıkarmak ve günümüz meselelerine bir bakış açısı kazandırmaktır.
Yöntem: Araştırma sürecinde teoriler, fikir-hadise irtibatı ilişkisi etrafında incelenmiş ve nazariyelerin arka planındaki siyâsî, kültürel, sosyolojik unsurlar göz önünde tutulmuştur.
Bulgular: Mu‘tezile, geliştirdiği iman teorisinde imanın tanımı, artması-eksilmesi, mukallidin imanı konusundaki farklı görüşleri ile diğer kelâmî ekollerden ayrılmıştır. Bu fikri tartışmaların neticesinde ise el-menzile beyne’l-menzileteyn ile el-va‘d ve’l-vaîd teorilerini ortaya koymuştur.
Sonuç: Mu‘tezile, büyük günah ve iman-amel ilişkisi etrafında gerçekleşen tartışmalar neticesinde kendi çağında geliştirdiği orijinal teorileri ile İslâm düşüncesine yeni bir ufuk kazandırmıştır. Bu kapsam da ortaya koyduğu el-menzile beyne’l-menzileteyn ile el-va‘d ve’l-vaîd görüşleri ise fırkanın alamet-i farikası olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mezhepler Tarihi, Mu‘tezile, iman-amel, büyük günah, mürtekib-i kebîre.

Kaynakça

• Referans 1 Akbulut, Ahmet. Sahabe Dönemi İktidar Kavgası. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Referans 2 Akoğlu, Muharrem. “Entelektüel Mu‘tezile’de Bedevî Etki”. Bilimnâme 20/1 (2011), 7-24. https://dergipark.org.tr/tr/pub/bilimname/issue/3504/47620
• Referans 3 Aydınlı, Osman. İlk Mu‘tezilî Fikirlerin Teşekkülü. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Referans 4 Bağdâdî, Abdülkāhir. Usûlü’d-dîn. İstanbul: İstanbul Dârülfünunu İlahiyat Fakültesi, 1346/1928.
• Referans 5 Bağdâdî, Abdülkāhir. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü’l-‘Asrıyye, 1424/2004.
• Referans 6 Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Zerkalî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Referans 7 Bosworth, Edmund. Doğuşundan Günümüze İslâm Devletleri. çev. Hande Canlı. İstanbul: Kaktüs Yayınları, 2005.
• Referans 8 Cârullah, Zühdî. Mu‘tezile. Beyrut: Ehliyetü’n-Neşrûve’t-Tevzı‘, 1974.
• Referans 9 Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. thk. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• Referans 10 DİB Kur’an Yolu. Erişim 20 Mayıs 2021. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Referans 11 Dûrî, Abdülaziz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Referans 12 Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Alî b. İsmaîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Mahfuza el-Mısriyye, 1369/1950.
• Referans 13 Fığlalı, Ethem Ruhi. Çağımızda İtikadi İslâm Mezhepleri. İstanbul: Birleşik Yayıncılık, 1999.
• Referans 14 Fığlalı, Ethem Ruhi. "Ali". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 01 Mayıs 2019. https://İslâmansiklopedisi.org.tr/ali#1
• Referans 15 Ḫayyât, Ebü’l-Hüseyn. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülḥid. thk. Henrik Samuel Nyberg. Kahire: Matba‘atu ve Erâu’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1344/1925.
• Referans 16 Hodgson, Marshall. “İlk Müslüman Devlet”. çev. Ercüment Karataş. İslâm’ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih. ed. Metin Karabaşoğlu. 3 Cilt/129-177. İstanbul: İz Yayıncılık, 1995.
• Referans 17 Hüseyin, Tâhâ. Fitnetü’l-kübrâ. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Hindâvî, 2012.
• Referans 18 İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed el-Kûfî el-Ahbârî. Kitâbü’l-Fütûḥ. thk. Ali Şîrî. 8 Cilt. Beyrut: Dârû’l-Edvâ, 1411/1991.
• Referans 19 İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fisâl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihâl. nşr. Muhammed Ali Sabîh. 5 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-Selâm el-ʿÂlemiyye, ts.
• Referans 20 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. S̱ervet Akkaşe. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 4. Basım, 1400/1981.
• Referans 21 İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed. Kitâbü’ṭ-Ṭabaḳāti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1421/2001.
• Referans 22 İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. Mecmûʿu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım – Muhammed b. Abdurrahman. 37 Cilt. Medine: Mücemmiı‘ Melik Fahd, 1425/2004.
• Referans 23 İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ebi’l-Fidā’ Abdullah el-Kâżî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-Ilmiyye, 1407/1987.
• Referans 24 İbnü’l-Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Maʿârif, 1410/1990.
• Referans 25 İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. thk. Susanna Diwald – Wilzer. Beyrut: Dâru’l-Müntezır, 2. Basım, 1408/1988.
• Referans 26 İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. el-Münye ve’l-emel fî şerḥi’l-Milel ve’n-niḥal. thk. Thomas Walker Arnold. Haydarabad: Dâʿıratü’l-Maʿârif, 1316/1898.
• Referans 27 Kâ‘bî, Ebü’l-Kāsım el-Belhî. Zikru’l-Mu‘tezile min Maḳālâtı’l-İslâmiyyîn (Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile içinde). thk. Fuad Seyyid. Tunus: Dâru’l-Tunûsiyye, 1393/1974.
• Referans 28 Ḳādî Abdülcebbâr. Şerhû’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdülkerîm ‘Usman. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 3. Basım, 1996.
• Referans 29 Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Saîd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Seyyide İsmâîl Kâşif. 2 Cilt. Umman: y.y., 1400/1980.
• Referans 30 Karadeniz, Osman. “Hasan el-Basrî ve Kelâmî Görüşleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1985). 135-156.
• Referans 31 Nesefî, Ebü’l-Mu‘în. Tebṣıratü’l-edille. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1413/1993.
• Referans 32 Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn. el-Milel ve’n-niḥal. thk. Ahmed Fehmî Muhammed. 3 Cilt. Beyrut: Darû’l-Kutübü’l-‘Ilmiyye, 1434/2013.
• Referans 33 Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Ebû Sayyib el-Keremî. Ürdün: Beytü’l-Efkāri’d-Devliyye, ts.
• Referans 34 Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman ‘Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1998.
• Referans 35 Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sükûtu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• Referans 36 Wellhausen, Julius. İslâm’ın En Eski Tarihine Giriş. çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1960.