Kazak Toplumundaki Evlenme Geleneğinin İslam Aile Hukuku Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 122 - 140, 23.12.2022

Aiitmamat Karıev , Ayçolpan Kereyhan

Öz

Konu ve Amaç: Toplumun en küçük birimi olan aile, Kazakça da “Canuya/can yuva” diye adlandırılır. Ailenin temelini oluşturan evlilik müessesi her toplumda insanların kendi yaşam kurallarına, dinî-ahlaki değerlerine, gelenek ve göreneklerine göre çok farklı şekillerde gerçekleşmektedir. Geleneksel Kazak toplumundaki evlilikle ilgili örfî kuralların İslam hukuku açısından incelenmesini ele aldığımız bu çalışmada, eş seçiminden nikah akdinin kurulmasına kadar tüm süreçte gerçekleşen işlemlerin Kazak örf ve adetlerine göre uygulanış şekli araştırılarak, İslam aile hukuku açısından benzer ve farklı yönlerinin tespit edilmesi amaçlanmıştır. Örneğin, evlilik öncesi eş seçiminde aranan şartlarla ilgili olarak Kazak toplumunda eskiden beri uygulanmakta olan yedi kuşağa kadarki insanların akraba kabul edilip, kendi aralarında evlenmenin yasak olduğu geleneği ele alınmıştır. Buna bağlı olarak, dinen yasak olmamakla beraber, yakın akraba evliliğinin hoş görülmediği hususundaki rivayetlere de temas edilmiştir. Bu minval üzere kalın uygulaması ve onun hukukî boyutu incelenmiş, mehirle aynı konumda olup olmadığı tespit edilmiştir. Ayrıca kalınla beraber çeyiz hazırlamanın hukukî yönleri de detaylı bir şekilde açıklanmaya çalışılmıştır.
Yöntem: Araştırmada, evlenmeyle ilgili Kazak toplumunun örfi kuralları ile İslam aile hukuku prensipleri arasında karşılaştırma yapılarak uyumluluğu ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Bu örfî kurallar incelenirken, daha çok hukukla ilgili olan kısımlarında ayrıntılara yer verilmiştir. Teferruatlar içinde boğulmamak adına mezhep içi görüş farklılıkları üzerinde durulmamıştır.
Bulgular: Yerleşik hayattan uzak kırsal bölgelerde yaşayan Kazaklar, evlilikle ilgili uygulamalarında İslam hukukundan ziyade, daha çok kendi örfî kurallarına bağlı kaldıkları bilinmektedir. Fakat bu kurallar İslam aile hukuku açısından değerlendirildiğinde, İslam’ın ruhuna aykırı olmayıp dinî temeller üzerinde oturtulduğu görülmektedir. Evlilik, hukuka göre evlenecek kızla erkeğin arasında kurulan akdi ifade ederken kazak toplumunda daha çok dünürler arasında gerçekleşen akrabalık anlaşmasını ifade etmektedir.
Sonuç: Evlenmeyle ilgili Kazak örf-âdetlerinin İslam hukuku açısından incelenmesini konu edilen bu araştırmada, Kazaklardaki bazı örfî kuralların İslam hukukuyla bağdaşmayan yönlerinin bulunduğu görülüyorsa da evlenmeyle ilgili uygulamaların hemen hemen hepsinin İslam hukuku açısından bir dayanağının olduğu neticesine varmaktayız. Bu bağlamda kalın halk arasında söylenen başlık parasından farklı olup, tamamen evlenecek çiftlere yardım amacıyla uygulanan bir müessesedir. Ayrıca, hukukî sonuçları bakımından mehre benzediği için, onunla aynı konumda olduğu tespit edilmiştir. Aynı şekilde çeyiz, kız tarafına örfen bazen de açık lafızla şart koşulduğu için hazırlanmasının zorunlu olduğu sonucu çıkartılmıştır. Bazı konularda ise Kazak örfî kurallarının İslam hukukundan daha katı bir yol takip ettiğini görmekteyiz. Yedi nesle kadar evlenmeme yasağı ve nişan bozanın tazir cezasına çaptırılması gibi yaptırım gücüne sahip kurallar buna örnek olarak zikredilebilir.

Anahtar Kelimeler

Kazak, İslam Aile Hukuku, ÖrfÎ Kurallar, Kalın, Çeyiz

Kaynakça

• Abdurrahmân b. Muhammed b. İvaz, el-Cezîrî. el-Fıḳh ʿale’l-meẕâhibi’l-erbaʿa. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1424.
• Acar, H. İbrahim. “İSLAM HUKUKU AÇISINDAN NİŞANLANMA”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (30 Eylül 2005), 71-94.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 8 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1416/1995.
• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ, ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Alaw, Adilbeav. Qazaq Salt-Dastur,Adet-Guruptarynyn İslam Sharigatymen Uylesimdiligi. 2 Cilt. Astana: Ruhani Qundylyqtardy Korgaw Kory, 1. Basım, 2018.
• Algül, Ayşe Betül. Hz. Peygamber Döneminde Mehir Uygulamaları ve Mehrin Hikmetleri. Karabük Üniversitesi, 2019.
• Arghynbaev, Kh vd. Qazaq shezhīresī khaqynda. Almaty: Atamūra, 2000.
• Atar, Fahrettin. “Nikâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/112-117. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî el-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 3 Cilt. Beyrut: y.y., 1424/2003.
• Bizakov S. Tubi Bir Turikler. Almatı, Qazaq Ensiklopediyası Bac Redeksiyası Baspası., 2000.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn Kes̱îr; Dâru’l-Yemâme, 5. Basım, 1414/1993.
• Buhari, Muhammed b. İsmail. Sahih-i Buhari. Beyrut: Müessesetü’r-Risale’n-Naşirun, 2015.
• Çeker, Orhan. Aile hukuku kararnamesi. Konya : Mehir Vakfı. Erişim 07 Eylül 2022. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php? navdil=tr&idno=5386&wYazarlar=Orhan+%C3%87eker
• Çolak, Abdullah. İslam aile hukuku. İstanbul: Ensar, 1.Baskı., 2018.
• Dîb, Abdülazîm Mahmûd ed-. “Çeyiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/296-297. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sunenu Ebî Dâvûd. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 2009.
• Ebû Ḥanîfe, Nuʿmân b. S̱âbit b. Zûṭâ b. Mâh. Musnedu Ebî Ḥanîfe Rivâyetü’l-Ḥaṣkefî. thk. ʿAbdurrahman Ḥasen Maḥmûd. Mısır: y.y., ts.
• Ebû Hilâl el-ʿAskerî, Ebû Hilâl el-Ḥasen b. ʿAbdullâh. Cemheretu’l-Ems̱âl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebû Zehrâ, Muḥammed. el-Aḥvâlü’ş-şaḫsiyye. Kahire: Dârü’l-fikri’l-ʿArabî, 2. Basım, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-. el-Vasîṭ fi’l-Meẕheb. thk. Aḥmed Maḥmûd İbrahîm, Muḥammed Muḥammed Tâmr. 7 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417/1996.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-. el-Vasîṭ fi’l-Meẕheb. thk. Aḥmed Maḥmûd İbrahîm, Muḥammed Muḥammed Tâmr. 7 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1417/1996.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Ḥâmid Muḥammed b. Muḥammed el-. İḥyâʾu ʿUlûmi’d-Dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî el-. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l- Hilâl, 1988.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Suleymân Ḥamd b. Muḥammed b. İbrâhîm b. el-Ḫaṭṭâb el-Bustî el-. Meʿâlimu’s-Sünen. Halep: el-Maṭbaʿatu’l-ʿİlmiyye, 1351/1932.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî, ʿAbdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Alemi’l-Kutub, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Ḳudâme el-Maḳdisî, Ebû Muḥammed Muvaffaḳuddîn ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1405/1985.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sunenu İbn Mâce. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 2 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, ts.
• İbn ʿÂbidîn, Muḥammed Emîn b. ʿOmer b. ʿAbdilʿazîz el-Ḥuseynî ed-Dımeşḳî. Reddu’l-mụḥtâr ʿalâ’d-Durri’l-muḫtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1412/1992.
• İbnu’l-Humâm, Kemâluddîn Muḥammed b. ʿAbdulvaḥid b. ʿAbdilḥamîd b. es-Sîvâsî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1389/1970.
• İbnu’ş-Şecerî, Ḍiyâu’d-Dîn Ebû’s-Saʿâdât Hibetu’llâh b. ʿAlî b. Ḥamza. Emâlî. thk. Maḥmûd Muḥammed eṭ-Ṭanâḥî. 3 Cilt. Kahire: y.y., 1413/1991.
• İmamumadi, Tussufkhan. Geleneksel Kazak Toplumundaki Örfi Kuralların İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi. Marmara Üniversitesi, 2019.
• Kalkan, İbrahim. “Kunanbayev, Abay”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/373-375. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Karaman, Hayreddin. İslam’ın Işığında Günün Meseleleri. İz Yayıncılık, 2.
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Halkının Nişanlılık ile İlgili Örf-Âdetlerinin İslam Hukuku Açısından Analizi (18-19.yy.)”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 9/5 (29 Aralık 2020), 4167-4183. https://doi.org/10.15869/itobiad.790231
• Kariev, Aiitmamat. “Kırgız Örf-Âdetindeki Kalın Uygulamasının İslam Hukuku Açısından Analizi (18-19. yy)”. Dergiabant 9/2 (Kasım 2021), 748-765.
• Kâsânî, ʿAlâʾuddîn Ebûbekir b. Mesʿûd b. Aḥmed el-Ḥanefî el-. Bedâʾiʿu’s-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Kozgambaeva, Gulnar. “The ‘ZHETI-ATA’ Kazakh Tradition Of Marriage Taboo”. BULLETIN Series Historical and socio-political sciences 64/1 (30 Mart 2020). https://doi.org/10.51889/2020-1.1728-5461.26
• M., Adilbaev. “Shar Kushik Erejesi”. Qazaqtın ata zandarı. ; Almatı : Zeti Zargi, 2004. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php? navdil=tr&idno=379971&wKitaplar=Kazak+ata+zandar%C4%B1
• Maġauin, Mu̱htar. Šyn̜ġys han: žäne onyn̜ zamany; derekti tarihi hikaja. 1. Almaty: Däuir, 2011.
• Mâlik b. Enes, Ebû ʿAbdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu Ebî Muṣʿab). thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf, Maḥmûd Ḫalîl. 2 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1412.
• Merğînânî, Ebu’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebûbekr el-Ferğânî el-. el-Hidâye fî şerḥi Bidâyeti’l-mubtedî. thk. Ṭallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Mevṣılî, Ebu’l-Faḍl ʿAbdullâh b. Maḥmûd el-Ḥanefî el-. el-İḫtiyâr li taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu’l-Ḥalebî, 1356/1937.
• Muslim, Ebû’l-Ḥasen Muslim b. el-Ḥaccâc el-Ḳuşeyrî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muḥammed Fuâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1374/1955.
• Myn︠g︡zhan, Nyghmet - Mūratkhan Qani (ed.). Qazaqtyn︠g︡ qysqasha tarikhy. Almaty: Zhalyn, 1994.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Ḥasen ʿAbdulmunʿîm. 10 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref en-. Şerḥu’n-Nevevî ʿalâ Muslim. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1392/1972.
• Nüsípoķasūly, Ajyp vd. Tal besikten jer besikke deyin. Almaty: Izdatelʹstvo “Öner” baspasy, 2011.
• On̜ġarov, Eršat Aġybajūly. K̜azak̜ mädenieti žäne islam k̜ūndylyk̜tary. Almaty: Kökžiek, 2013.
• Saray, Mehmet. “Kazakistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/121-125. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Seraḫsî, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-ʾEimme es-. el-Mebsûṭ. thk. Ḫalîl Muḥyiddîn el-Meyyis. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1414/1993.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muḥammed b. İdrîs b. ʿAbbâs eş-. el-Umm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1410/1990.
• Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. ʿAlî eş-. et-Tenbîh fî’l-Fıḳhi’ş-Şâfiʿî. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. Sunenu’t-Tirmiẕî. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir, Fuʾâd ʿAbdulbâḳî. 5 Cilt. Mısır: Şirketu Muṣṭafâ’l-Bâbî’l-Ḥalebî, 1395/1975.
• Uăliev, N. (ed.). Qazaq sȯzdīgī: qazaq tīlīnīn︠g︡ bīrtomdyq u̇lken tu̇sīndīrme sȯzdīgī. Almaty: Dăuīr, 2013.
• Zuhayli, Vehbe. el-Fıkhü’l-İslâmî ve edilletuhu. Dımaşk : Dârü’l-Fikr, 1985. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php? navdil=tr&idno=52456&wYazarlar=z%C3%BChayli
• Https://E-History.kz/Kz/News/Show/23908/. “Karamola Erejesi”. 11 Nisan 2020. Https://E-History.kz/Kz/News/Show/23908/
• Kazakistan Nikah ve Aile Kodu, Kazakistan Nikah ve Aile Kodu (Kanun No. 4). 518 (26 Aralık 2011).