Tasavvuf'ta Fenâ ve Bekâ

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 184 - 195, 23.12.2022

Kübra Mıcık

Öz

Makâm ve Hâl, sâlikin seyr u sülûk yolundaki mertebesine ve hangi aşamalardan geçtiğini ifade eden iki terimdir. Makâm kulun, Hakk’ın huzurunda bulunduğu mânevî yeri gösteren, çeşitli ibâdet, riyâzet ve mücâhedelerin yapıldığı süreçleri barındırır. Hâl kulun bir kastı olmaksızın kalbe gelen sevinç, hüzün, korku ve ümit gibi durumlardır. Tasavvuf terminolojisinin önemli hâllerinden olan fenâ ve bekâ, seyr u sülûk sürecinde mürîdin ulaşmak istediği en son hedef olarak bilinir. Fenâ, kulun kulluğunu görmekten fâni olmasıdır. Bekâ ise ilâhi tecellîleri temâşâ etmekle bâkî olmasıdır. Sûfîler nezdinde “Ben kulumun işiten kulağı, gören gözü, tutan eli, yürüyen ayağı olurum” kudsî hadisinde ifade edilen durum da budur. Zira bu halde olan kimse artık Allah’ta fâni olmuştur. O’nun celâli ve azâmeti karşısında dünya ve ahireti unutmuş, bu hâli yaşadığından bile bihaber olmuştur. Bu makalede tasavvufî literatürde fenâ ve bekânın anlamına, ilk dönem sûfîlerinin bu konu hakkındaki sözlerine değinilecektir. Ayrıca fenâ ve bekâ kavramının tasavvufî eserlerdeki konumu ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Fenâ, Bekâ, Hâl, Makâm

Kaynakça

• Ateş, Süleyman. “Cüneyd-i Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-evliyâ. trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Baklî, Ebû Muhammed Rûzbihân b. Ebî Nasr el-. Meşrebü’l-ervâh. thk. Âsım İbrahim el-Keyyâlî. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Bedirhan, Muhammed. Abdülgani Nablusî’nin Vahdet-i Vücûd Müdafaası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Bice, Hayati. “Dîvân-ı Hikmet’te Fenâ ve Bekâ Kavramları”. I Uluslararsı Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu. ed. Ahmet Kartal. 41/513-537. Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi, 2016.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed Seyyid Şerîf el-. Mu‘cemü’t-ta‘rifât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l Fâdile, 2004.
• Demirci, Mehmet. “Ebû Saîd el-Harrâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Erginli, Zafer. Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınları, 2006.
• Herevî, Abdullah Ensârî. Kitâbu Menâzilü’s-sâirîn. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408-1988.
• Hıra, Ayhan. “Ebü’l-Hasan el-Harakânî’nin Tasavvuf Anlayışında Fenâ Kavramı”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (2014), 169-185.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasan el-. Keşfü’l-mahcûb. nşr. İs’ad Abdülhâdî Kındîl. 2 Cilt. Kahire: Meclis-i Ala Sekafeti, 2007.
• İbn Acîbe, Ahmed el-Hasenî. Sûfîlerin El Kitabı. trc. Ahmet Murat Özel. İstanbul: Hayykitap, 2015.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Kitâbu ıstılâhâti’s-sûfiyye (Resâilu İbn Arabî içinde). Kahire: Mektebetü Âlimi’l Fikr, 1997.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. el-İbâne an turuki’l-kâsıdîn (Tasavvuf Istılahları). çev. Ahmet Yıldırım ve Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2014.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. el-Fütûhâtü’l-mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 9. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Kara, Mustafa. “Fenâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/333-335. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Mustafa. “İbn Teymiyye’nin Tasavvuf Istılahlarına Bakışı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 53-61.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk b. Ebi’l-Ganâim Muhammed el-. Istılâhâtü’s-sûfiyye. nşr. Abdülâl Şâhin. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1413-1992.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İbrâhim el-. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t tasavvuf. nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrut-Lübnan: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993-1413.
• Kur’ân Yolu Meâli. hz. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Muhtasar Kelime Meâli. hz. Hayrât Neşriyat. İstanbul: İlmî Araştırma Merkezi Meâl Hey’eti, 2017.
• Kuşeyrî, İmam Ebu’l Kâsım Abdülkerîm b. Hevâzin el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Halil Nâsık. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Nevevî, Muhyiddin en-. Riyâzü’s-sâlihîn. çev. M. Emin Özafşar ve Bünyamin Erul. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Özer Kır, Tuğçe. Erken Dönem İsimlerinde Fenâ ve Bekâ Kavramlarının Tasavvufun Seyrindeki Yeri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Özköse, Kadir. “Hakk’ı Temâşâ Geleneği: Fenâ ve Bekâ”. Somuncu Baba Aylık-İlim-Kültür ve Edebiyat Dergisi 12/65 (2006), 2-84.
• Öztürk, Esma. “Ahmed Yesevî ve Ahmed Avni Konuk’un Düşünce Dünyasında Fenâ ve Bekâ Kavramları –Karşılaştırmalı Bir İnceleme-”. Kırıkkale İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/4 (2017), 41-54.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer es-. Avârifü'l-maârif. nşr. Ahmed Abdürrahim es-Sayîh ve Tevfik Ali Vehbe. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü's-Sekâfeti'd-Dîniyye, 1427-2006.
• Şerkâvî, Hasan eş-. Mu‘cemü el-fâzi’s-sûfiyye. Kahire: Müessetu Muhtar, 1992.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünun ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2. Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tûsî, Ebû Nasr Serrâc et-. el-Lüma’. thk. Abdülhalîm Mahmûd-Abdulbâki Surûr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1380-1960.
• Yalçın, İsa. Tasavvufî Düşüncede Fenâ Kavramı. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2019.
• Yetik, Erhan. “İbrâhim b. Şeybân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/352-353.İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Tasavvuf Meseleleri. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.