Doğu Endülüs’te Mülûkü’t-Tavâif’in Son Temsilcilerinden İbn Merdenîş ve Benî Merdenîş Hânedanı

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 24, 292 - 310, 15.12.2025

Mesut Can

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1776216

Öz

Murâbıtların zayıflaması ve Muvahhidlerin yükselişi arasındaki siyasî istikrarsızlık döneminde Doğu Endülüs’te kurulan Benî Merdenîş Hânedanı’nın tarihi ile kurucusu Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Merdenîş el-Cüzâmî’nin siyasî ve askerî faaliyetleri, bu çalışmanın temel konusunu oluşturmaktadır. Bağımsız bir hânedan haline gelmeden önce kaynak-larda “Hristiyan saldırılarına karşı koyan liderler” olarak çizilen ailenin imajı, bazı sonraki dönem kaynaklarında ve günümüz araştırmalarında Müslümanların karşısında “Hristiyanların dostu ve/veya iş birlikçileri” şeklinde dönüşüme uğramıştır. Nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi tekniğine dayanarak yürütülen araştırmada, bir yandan klasik İslâm Tarihi kaynaklarında dağınık halde yer alan veriler derlenerek kronolojiye göre tasnif edilmek suretiyle hânedanın ortaya çıkışı, gelişimi ve çöküşü, dönemin siyasî dinamikleri çerçevesinde ortaya konulurken; aynı zamanda söz konusu dönüşümün sebepleri irdelenmektedir. Araştırmada ortaya konduğu üzere; geçmişten günümüze kadar gelen farklı tarihsel algılamaların ortaya çıkmasında İbn Merdenîş’in Muvahhidler karşısında ayakta kalmak için izlediği dış siyaset ile, hânedanın kurucu ailesinin Arap soyluluğuna mensup görünme çabalarına rağmen köken itibariyle yerli İspanyol Müslüman (müvelledûn) olmalarının rolü büyüktür. İbn Merdenîş, Muvahhidlere boyun eğmek yerine mücadeleyi seçti ve yöntem olarak pragmatik bir hayatta kalma stratejisi izledi. Bu kapsamda, Kastilya ve Barselona krallıkları ile İtalyan deniz güçlerine (Pisa, Cenova) yüksek miktarda haraçlar ödeyerek ittifaklar kurdu. Ancak bu ittifakların halk üzerindeki ağır vergi yükünü ve hoşnutsuzlukları artırması, Fahsü’l-Cellâb Savaşı’ndaki (560/1165) yenilgiyle birleşince hânedanın içten çözülmesini hızlandırdı. İbn Merdenîş’in 567/1172’deki vefatının ardından Muvahhidlere teslim olunmasıyla sonuçlandı. Hânedanın Endülüs’teki siyasî varlığı ise, son temsilci Ebû Cemîl Zeyyân’ın direnişine rağmen Aragon Kralı I. Jaime’nin istilası karşısında Belensiye’nin 636/1238’de düşmesiyle kesin olarak sona erdi.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Endülüs , Mülûkü’t-Tavâif , İbn Merdenîş , Muvahhidler

Etik Beyan

Çalışmanın tüm süreçlerinin araştırma ve yayın etiğine uygun olduğunu, etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine uyduğumu beyan ederim.

Ibn Mardanīsh and the Banū Mardanīsh Dynasty: Among the Last Representatives of the Mulūk al-Ṭawāʾif in Eastern al-Andalus

Öz

The history of the Benū Mardānīsh Dynasty, which was established in Eastern Andalus during the period of political instability between the decline of the Murābiṭūn and the rise of the Muwaḥḥidūn, along with the political and military activities of its founder, Abū ʿAbdillāh Muḥammad b. Saʿd b. Mardānīsh al-Judhāmī, constitutes the central subject of this study. The initial portrayal of the family in sources, prior to its estab-lishment as an independent dynasty, depicted them as “leaders who re-sisted Christian attacks.” However, subsequent sources and contempo-rary research have redefined the family as “friends and/or collaborators of the Christians” against the Muslims. The research utilizes the docu-ment analysis technique, a qualitative research method, to present the emergence, development, and collapse of the dynasty within the fra-mework of the period’s political dynamics. This is achieved by compiling and chronologically classifying scattered data found in classical Islamic historical sources. Additionally, the research investigates the reasons for the aforementioned transformation. As demonstrated by the extant re-search, Ibn Mardānīsh's foreign policy, aimed at ensuring survival aga-inst the Muwaḥḥidūn, played a significant role in shaping historical per-ceptions from the past to the present. This perception gap is further compounded by the fact that the dynasty’s founding family was of indi-genous Iberian Muslim (muwalladūn) origin, despite their attempts to present themselves as members of the Arab nobility. Ibn Mardānīsh op-ted for a strategy of resistance against the Muwaḥḥidūn, adopting a pragmatic approach to ensure his survival. This involved the establish-ment of alliances with the kingdoms of Castile and Barcelona, as well as the Italian maritime powers (Pisa, Genoa) through the payment of subs-tantial tribute (kharāj). However, the substantial tax burden and public discontent engendered by these alliances, in conjunction with the defeat at the Battle of Faḥṣ al-Jallāb (560/1165), precipitated the internal disso-lution of the dynasty. This ultimately led to its surrender to the Muwaḥḥidūn following Ibn Mardānīsh’s death in 567/1172. The dy-nasty’s political existence in al-Andalus ended with the failure of the last representative, Abū Jamīl Zayyān, to resist the invasion of King James I of Aragon, which resulted in the fall of Balansiya (Valencia) in 636/1238.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , al-Andalus , Mulūk al-Ṭawāʾif , Ibn Mardanīsh , Muwaḥḥidūn

Kaynakça

• Ariza Armada, Almudena. “The Coinage of Al-Andalus”. Shedet (Journal of The Faculty of Archaeology-Fayoum University) 4/4 (2017), 68-90. https://doi.org/10.21608/shedet.004.05
• Aynî, Bedreddin. ʿİḳdü’l-cümân fî târîḫi ehli’z-zamân. thk. Mahmûd Rızk Mahmûd. 4 Cilt. Kahire: Matbaʿatü Dâri’l-Kütübi ve’l-Ves̱âʾiḳi’l-Ḳavmiyye, 2010.
• Balbale, Abigail Krasner. The Wolf King: Ibn Mardanish and the Construction of Power in al-Andalus. New York: Cornell University Press, 2023.
• Câbir, Câbir Halîfe. Benû Merdenîş ve devrühümü’s-siyâsî ve’l-ʿaskerî fi’l-Endelüs (h. 528-636/m. 1134-1238). Basra: Basra Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Recherches sur l’Histoire et la Littérature de l’Espagne pendant le Moyen Âge. 2 Cilt. Leyde: E.J. Brill, 3. Basım, 1881.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-meʿâcimi’l-ʿArabiyye. çev. Selim en-Nuaymî. Bağdat: Vizâretü’s-Sekāfeti ve’l-İʿlâm, el-Cumhûriyyetü’l-ʿIrâkıyye, 1979.
• Ebü’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn. el-Muḫtaṣar fî aḫbâri’l-beşer. 4 Cilt. Mısır: elMatbaatü’l-Hüseyniyye el-Mısrıyye, ts.
• Harekât, İbrahim. “Gāniye (Benî Gāniye)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/354-355. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Hinz, Walther. İslam’da Ölçü Sistemleri. çev. Acar Sevim. Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
• Imperiale di Sant’Angelo, Cesare (ed.). Codice Diplomatico della Repubblica di Genova. Roma: Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, 1936.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-ʿiber ve dîvânü’lmübtedeʾi ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men âsârahüm min zevi’ssultâni’l-ekber. nşr. Halil Şehhâde vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• İbn Hallikân, Ebü’l-ʿAbbâs Şemseddin Aḥmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’zzamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Sâhibüssalât, Ebû Mervân Abdülmelik b. Muhammed. el-Men bi’l-imâme. thk. Abdülhâdî etTâzî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, 1987.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Ḥulletü’s-siyerâʾ. thk. Hüseyin Mûnis. 2 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, 2. Basım, 1985.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Muʿcem fî aṣhâbi’l-ḳāḍî Ebî ʿAlî eṣ-Ṣadefî. Mısır: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2000.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. et-Tekmile li kitâbi’ṣ-ṣıle. thk. ʿAbdüsselâm elHerrâs. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1405/1995.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kāmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Abdüsselam Tedmürî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’lKitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Ḥaṭîb, Lisânüddîn. Aʿmâlü’l-aʿlâm fî men bûyiʿa ḳable’l-iḥtilâm min mülûki’l-İslâm. thk. Seyyid Kesrûyî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• İbnü’l-Ḥaṭîb, Lisânüddîn. el-İḥâṭa fî aḫbâri Ġırnâṭa. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• İftahat, Şerife Meryem. Üsretü Benî Merdenîş ve devrüha’s-siyâsî fi’l-Endelüs (528-646 h. / 1134- 1248 m.). Mesîle: Câmiʿatü Muḥammed Bûḍiyâf, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• İnân, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2. Basım, 1990.
• Ḳalḳaşendî, Ebü’l-ʿAbbâs Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî. Ḳalâʾidü’l-cümân fi’t-taʿrîf bi-ḳabâili ʿArabi’zzamân. thk. İbrahim el-Ebyârî. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-Mıṣrî, Dârü’l-Kitâbi’l-Lübnânî, 2. Basım, 1982.
• Ḳalḳaşendî, Ebü’l-ʿAbbâs Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâ. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kennedy, Hugh. Endülüs (Müslüman İspanya ve Portekiz’in Siyasi Tarihi). çev. Ayşenur Demir. İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Ezhârü’r-riyâż fî aḫbâri’l-Ḳâḍî ʿİyâż. thk. Muṣṭafâ es-Seḳâ vd. 5 Cilt. Kahire: Maṭbaʿatu lecneti’t-teʾlîf ve’t-terceme ve’n-neşr, 1358/1939.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb, ve ẕikru vezîrihâ Lisâniddîn b. el-Ḫaṭîb. thk. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1900.
• Merrâküşî, Abdülvâhid. el-Muʿcib fî telḫîṣi aḫbâri’l-Mağrib min ledün fetḥi’l-Endelüs ilâ âḫiri ʿaṣri’lMuvahḥidîn. thk. Salâhuddîn el-Havârî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2006.
• Merrâküşî, İbn Abdülmelik. ez-Zeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-mevṣûl ve’s-ṣıla. thk. İhsan Abbâs vd. 5 Cilt. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2012.
• Molíns, María J. Viguera. “Sobre el nombre de Ibn Mardanīš”. Al-Qanṭara 17/1 (1996), 231-237.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’lVesâîḳi’l-Ḳavmiyye, 1423.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Özdemir, Mehmet. “İbn Merdenîş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/183-184. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özdemir, Mehmet. “Meriye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/199-200. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Özdemir, Mehmet. “Mülûkü’t-Tavâif”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/553-556. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Özdemir, Mehmet. “Müvelledûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/228-229. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Parlak, Nizamettin. Endülüs’ün Çöküşü. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Pozo Martínez, Indalecio. “El castillo-fortaleza de Moratalla”. Murgetana 109 (2003), 19-47.
• Provençal, Évariste Lévi (ed.). Mecmûʿu resâʾilin Muvahḥidiyyetin min inşâʾi küttâbi’d-devleti’lMüʾminiyye. Rabat: Maṭbûʿâtü Maʿhedi’l-ʿUlûmi’l-ʿUlyâ el-Maġribiyye, 1941.
• Reilly, Bernard F. The Contest of Christian and Muslim Spain 1031-1157. Oxford: Wiley-Blackwell, 1992.
• Selâvî, Ahmed b. Hâlid. el-İstiḳṣâ li-aḫbâri düveli’l-Maġribi’l-Aḳṣâ. thk. Cafer en-Nâsırî - Muhammed en-Nâsırî. Dârü’l-Beyzâ’, 1997.
• Şeyban, Lütfi. Reconquista (Endülüs’te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri). İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Zaidín, Francisco Codera y. Decadencia y desaparición de los Almoravides en España. Zaragoza: Tip. de Comas Hermanos, 1899.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’lmeşâhiri ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2.Basım, 1993.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm Li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.