Imam Muhammad’s Use of The Phrases ‘Yanbaghī’ and ‘Lā Yanbaghī’ in Al-Muwatta Pertaining to Taklifi Rulings

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 24, 395 - 411, 15.12.2025

İsmail Bilgili , İsmail Karagözoğlu

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1779986

Öz

Imām Muḥammad al-Shaybānī’s (d. 189/805) transmission of al-Muwaṭṭaʾ, which reflects the unity of hadith and fiqh, constitutes an important source for understanding the legal terminology of the formative Islamic period. It is known that, prior to the systematic codification of legal theory (uṣūl al-fiqh), fatwā expressions carried more flexible semantic ranges; in this context, terms such as yanbaghī and lā yanbaghī reflect a period in which prescriptive rulings were not expressed through fixed and rigid categories. While previous studies have generally examined such evaluative expressions on a broader scale -across various texts and jurists- this study restricts the subject specifically to their occurrences in al-Muwaṭṭaʾ, thereby providing a focused and delimited analysis that reveals the function of these terms within early Ḥanafī thought. The research was conducted through qualitative methodology based on literature review, identifying all relevant occurrences of these terms in al-Muwaṭṭaʾ and analyzing them in the context of the afʿāl al-mukallafīn. The findings demonstrate that yanbaghī appears four times with the meaning of obligatory (wājib), seven times indicating sunnah, and nine times implying commendable (mustaḥabb). Conversely, lā yanbaghī appears forty-five times with varying degrees of discouragement or prohibition, such as makrūh, not permissible, not lawful, and ḥarām. These results shed light on the semantic narrowing of fatwā terminology in later periods and reveal the flexible approach adopted by al-Shaybānī in formulating legal judgments.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ḥanafī Madhhab , Defining Law , Fatwa , Imām Muḥammad , al-Muwaṭṭaʾ , Yanbaghī.

Etik Beyan

The article has been prepared in accordence with ethical guidelines.

İmam Muhammed’in Muvatta’da ‘Yenbeğî’ ve ‘Lâ Yenbeğî’ İfadelerini Teklifi Hükümler Bağlamında Kullanımı

Öz

İmam Muhammed eş-Şeybânî’nin (ö. 189/805) hadis ve fıkıh bütünlüğünü yansıtan Muvattaʾ rivayeti, erken dönem İslâm hukuk terminolojisinin anlaşılması açısından önemli bir kaynak niteliğindedir. Fıkıh usulünün sistemleşmesinden önceki dönemde fetva ifadelerinin daha esnek anlamlar taşıdığı bilinmekte olup bu bağlamda “yenbeğî” ve “lâ yenbeğî” gibi kavramlar teklifî hükümlerin kesin kategorilerle ifade edilmediği dönemin anlayışını yansıtmaktadır. Literatürde bu tür hüküm bildiren ifadeler genellikle geniş ölçekte, farklı metinler ve fakihler üzerinden ele alınmışken, bu çalışma konuyu özellikle Muvatta’daki kullanımlarla sınırlandırarak dar ve muayyen bir çerçevede incelemekte; böylece terimlerin erken Hanefî düşüncesindeki fonksiyonunu somut bir metin üzerinden ortaya koymaktadır. Araştırma, nitel yöntem kapsamında literatür taramasına dayalı olarak yürütülmüş ve Muvatta’da geçen tüm ilgili ifadeler tespit edilerek ef‘âl-i mükellefîn bağlamında analiz edilmiştir. Elde edilen bulgular, “yenbeğî”nin dört yerde vâcip, yedi yerde sünnet ve dokuz yerde müstehap; “lâ yenbeğî”nin ise kırk beş kullanımında mekruh, câiz değildir, helâl değildir ve haram gibi çeşitli yasaklık derecelerini karşıladığını göstermektedir. Bu sonuçlar, fetva lafızlarının sonraki dönemlerde daralan anlam alanlarını aydınlatmakta ve Şeybânî’nin hüküm üretimindeki esnek yaklaşımını belirginleştirmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku , Hanefî Mezhebi , Teklifi Hüküm , Fetva , İmam Muhammed , Muvatta , Yenbeğî.

Etik Beyan

Makale etik kurallara uygun hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavûd. 52 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1436/2015.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Herevî. Şerhu müşkilâti Muvatta’l-İmâm Mâlik b. Enes rivâyeti’l-İmâm Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2014.
• Atar, Fahrettin. “Fetva”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Aydemir, Selahattin. “Ebû Hanîfe’nin Re’yini Hadis İle Temellendirmesi ve Uygulamaya Dair Bazı Örnekler”. Mütefekkir 8/15 (2021), 95-119.
• Boynukalın, Mehmet. Hanefî Fıkıh ve Usulünün Doğuşu. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2021.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣahîhu’l-müsned min hadîsi Resûlillâh ṣallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Şuayb Arnavûd ve arkadaşları. 5 Cilt. Beyrut: Risâletü’l-‘âlemiyye, 2011.
• Çetintaş, Recep. İlk Beş Asır Fıkıh Usulü Literatüründe Teklifî Hüküm Terminolojisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Davudoğlu, Ahmed. Sahih-i Müslim Tercüme ve Şerhi. 11 Cilt. İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1980.
• Dilek, Uğur Bekir. İslam Hukuk Metodolojisinde Teklifi Hüküm Terimleri (Doğuşu-Gelişimi-Terimselleşmesi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Dilek, Uğur Bekir. “Teklifi Hüküm İfade Eden Kavramların Doğuşu, Gelişimi ve Terimleşmesi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 18, (2011): 211-242.
• Düzenli, Pehlül. “Türkçe Talâk Tabirleri ve Fıkhî Sonuçları”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 46 (2018): 107-140.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşâs. es-Sünen. thk. Şuayb Arnavûd ve arkadaşları. 7 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2004.
• Ebû Nu‘aym, Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî. Ḥilyetü’l-evliyâʾ ve ṭabaḳātü’l-asfiyâ. Mısır: Matba‘âtü’s-süâde, 1974.
• Ebû Yûsuf, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Âsâr. çev. İsmail Karagözoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-‘ilmiyye, 1413/1993.
• Harezmî, Muhammed b. Mahmûd. Câmiʿu’l-mesânîd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Heyet. Fetâvâ-i Hindiyye. çev. Mustafa Efe. 15 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1986.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed b. Abdilberr en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-mesânîd. thk: Mustafa b. Ahmed el-Alevî-Muhammed b. Abdülkebir el-Bekrî. 26 Cilt. Vezârâtu umûmi’l-evkâf, 1387-1412/1967-1992.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkī, “ʿUḳûdü resmi’l-müftî”, Mecmû‘âtü resâil. İstanbul: Dâru Se‘âdet, 1907.
• İbn Âbidînzâde, Alâüddîn Muhammed b. Muhammed Emîn b. Ömer el-Hüseynî ed-Dımaşkî. el-Hediyyetü’l-alâiyye. çev. Osman Bayder. İstanbul: Muallim Neşriyat, 2016.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn (Şerefüddîn) Kâsım b. Kutluboğa b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. et-Tashîh ve’t-tercîh alâ muhtasari’l-Kudûrî. thk. Dıyâ Yunus. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. thk. Şuayb Arnavûd ve Muhammed Kâmil Karabellî. 5 Cilt. Dımeşk: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 1431/2010.
• Kandehlevî, Muhammed Zekeriyya. Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvattaʾi Mâlik. 15 Cilt. Beyrut: 1974.
• Karagözoğlu, İsmail – Erdoğan, Tunahan. “İmam Muhammed eş-Şeybânî’nin Hadisçiliği ve el-Âsâr İsimli Eserinin Önemi”. Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (Haziran 2022), 56-77.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 1406/1986.
• Koca, Ferhat. “Haram”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/100-104. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. el-Muhtasar. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2015.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî. et-Ta’lîku’l-Mümecced alâ Muvattai Muhammed. thk. Takiyyüddin en-Nedvî. 3 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Kandemir, M. Yaşar – Çakan, İ. Lütfi – Küçük, Raşit. Riyâzü’s-Sâlihîn Tercüme ve Şerhi-Peygamberimizin Hayat Ölçüleri. 8 Cilt. İstanbul: Erkâm Yayınevi, 2012.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. Muvatta. Yahya b. Yahya el-Leysî rivayeti. thk. Gülâl Hasan Ali. Beyrut: Müessetü’r-risâle nâşirûn, 2018.
• Merğînânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Ferğânî. el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkâm, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Şuayb Arnavut, Ahmed Muhammed Berhûm, Abdüllatîf Hırzullâh. Beyrut: er-Risâletü’l-âlemiyye, 2010.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh, (Fethu’l-Mülhim ile beraber). 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 2006.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. el-Minhâc fî şerhi Ṣahîhi Müslim b. el-Ḥaccâc. 9 Cilt. Kâhire, 1929-1930.
• Osmânî, Muhammed Takî. Fetvâ Usûlü. çev. Emre Yazıcı. İstanbul: Yâsîn Yayıncılık, 2010.
• Şahin, Osman. Fetva Usulü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Şebbir, Ahmed el-Osmânî ve Muhammed Takî el-Osmânî. Fethu’l-Mülhim bi Şerhi Sahîhi Müslim. 6 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2006.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad, el-Âsâr. çev. İsmail Karagözoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2021.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Asl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. Muvatta’. thk. Safvân Dâvûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 2020.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Câmiu’s-sağîr, thk. Muhammed Boynukalın. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2011.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlâs Hasen b. Ammâr b. Alî eş- el-Vefâî el-Mısrî. Nûru’l-îzâh. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1996.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. el-Muhtasar. çev. Soner Duman. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2013.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî et-Tahâvî. Şerhu me‘âni’l-âsâr. çev. Beşir Eryarsoy. 8 Cilt. İstanbul: Kitâbî, 2009.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl ed-Dûkâtî. Hâşiye ʿalâ Merâkı’l-felâh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Taş, Aydın. Muhammed b. Hasan eş-Şeybani’nin Hukuk Anlayışı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Tehânevî, Zafer Ahmed el-Osmânî. Hadislerle Hanefî Fıkhı (İ’lâü’s-sünen). çev. Ahmet Yücel ve diğerleri. 20 Cilt. İstanbul: Misvak Neşriyat, 2006.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. thk. Şuayb Arnavûd ve Abdullatif Hırzullah. 5 Cilt. Beyrut: er-Risâletü’l-Âlemiyye, 2010.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. ʿUḳūdü’l-cevâhiri’l-münîfe fî edilleti meẕhebi’l-İmâm Ebî Ḥanîfe (Ahkâm Hadisleri). çev. İsmail Karagözoğlu. 2 Cilt. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 2018.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Siyeru a'lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb Arnavûd ve Arkadaşları. 25 Cilt. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1435/2014.
• Zühaylî, Muhammed. “Fetva ve Takva”. çev. Mustafa Ateş. Diyanet Dergisi, 29/1. (Ankara: 1993), 95-104.