XVIII. Yüzyıl Türkçesinde Görülen Hastalık Adları: Pianzola’nın “Diyaloglar” (1781) Adlı Eserine Göre

Yıl 2022, , 518 - 533, 30.09.2022

Suat Özer

https://doi.org/10.31020/mutftd.1135608

Öz

Amaç: Bu çalışmada Bernardino Pianzola (1721-1803) adlı İtalyan yazarın Latin harfleriyle yazdığı Breve Grammatica e Dialoghi Per İmparare Le Lingue Italiana, Greca Volgare e Turca “İtalyanca, Ortak Yunanca ve Türkçe Dillerini Öğrenmek İçin Kısa Dilbilgisi ve Diyaloglar” (1781) adlı eserinde yer alan “Bir Hasta İlen” diyalogunun incelenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Yöntem: Nitel araştırma olarak tasarlanan çalışmada, öncelikle çevrimiçi açık kaynaklardan (Google Books, Digitalen Sammlungen) Pianzola’ya ait eser elde edildi. Pianzola’nın eserinin analizi sonucunda tespit edilen hastalık adlarının ve diğer kavramların bir listesi oluşturuldu. XVIII. yüzyıla ait hastalık adları ile ilgili literatür tarandı. Burada hastalıklar için kullanılan sözcüklerin günümüzdeki karşılıkları bulundu. Bunlar, konunun uzmanı hekimlere de danışılarak çalışmaya son şekli verildi. Etik kurul onayı gerektirmeyen çalışma Şubat 2021- Nisan 2022 tarihleri arasında yürütüldü.
Bulgular: Yazarın Colloquium “Kolokyum” başlığı altında yer verdiği “Bir Hasta İlen” diyalogunda hastalık adları, tedavi yöntemleri ve hasta-hekim ilişkisi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Yazarın hastalıkların etiyolojisine değinmediği, hastalığın tedavisinin hızlıca gerçekleşmesi için bazı pratik önerilerde bulunduğu anlaşıldı.
Sonuç: Pianzola'nın Türkçedeki hastalıklarla ilgili kelimeleri bir yabancı gözüyle aktarmasının dönemin tıbbî kavram ve bilgilerinin anlaşılması açısından önemli olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Bernardino Pianzola, XVIII. yüzyıl hastalık adları, Tedavi önerileri, Hasta-hekim ilişkisi.

Disease names seen in XVIIIth century Turkish: According to the "Dialogues" of Pianzola (1781)

Öz

Object: In this study, it is aimed to analyze and evaluate the dialogue “With a Patient” in the work Breve Grammatica e Dialoghi Per İmparare Le Lingue Italiana, Greca Volgare e Turca “Short Grammar and Dialogues for Learning Italian, Common Greek and Turkish Languages” (1781) written in Latin letters by an Italian writer named Bernardino Pianzola (1721-1803).
Method: In the study, which was designed as a qualitative research, primarily the work of Pianzola was obtained from online open sources (Google Books, Digitalen Sammlungen). A list of disease names and other concepts identified as a result of the analysis of Pianzola's work was created. The literature on the disease names of the XVIIIth century was reviewed. Here, the present-day equivalents of the words used for diseases were found. These were finalized in the study by consulting physicians who are experts in the subject. The study, which did not require Ethics Committee approval, was conducted between February 2021 and April 2022.
Results: In the dialogue "With the Patient", which the author includes under the title of "Colloquium", there are concepts related to the names of the diseases, treatment methods and the patient-physician relationship. It is seen that the author did not mention the etiology of the diseases, but made some practical suggestions for the rapid treatment of the disease.
Conclusion: It is thought that Pianzola's transfer of the words related to diseases in Turkish with the eyes of a foreigner is important in terms of understanding the medical concepts and information of the period.
Key Words: 

Anahtar Kelimeler

Bernardino Pianzola, XVIIIth century disease names, Treatment recommendations, Patient-physician relationship

Kaynakça

• 1. Dilâçar A. 1612’de Avrupa'da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerinin Özellikleri. TDAY Belleten 1970;197- 210.
• 2. Aksulu M. Mohaç Esiri Bartholomaeus Georgievic (1505- 1566) ve Türklerle İlgili Yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı; 1998.
• 3. Moran B. Batı Dillerine Çevrilen İlk İki Türk Şiiri. İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1968;16:35- 40.
• 4. Georgieuiz B. De Turcarum Ritu Et Ceremoniis. Antverbiae;1544.
• 5. Yağmur Ö. Erken Dönem Türkçe Transkripsiyon Metinleri ve Bunların Dil Araştırmaları Açısından Önemi. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 2014;4:201- 217.
• 6. Rocchi L. İl Lessico Turco Nell’opera Di Bernardino Pianzola. Trieste: EUT Edizioni Università di Trieste; 2009.
• 7. Yılmaz Y. Bir Transkripsiyon Anıtı: Preindl’in Grammaire Turque’ü. Route Educational and Social Science Journal 2015;2(2):571-581.
• 8. Pianzola B. Breve Grammatica E Dialoghi Per İmparare Le Lingue İtaliana, Greca Volgare E Turca. Venedik; 1789.
• 9. Meninski F. Thesaurus Linguarum Orientalium, Turcicae, Arabicae, Persicae, Continens Nimirum Lexicon Turcico-Arabico-Persicum (...) I-III (2. bs.), Viennae 1780; Birinci basım 1680.
• 10. Türk Dil Kurumu Sözlükleri [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2021. Erişim Adresi: https://sozluk.gov.tr/.
• 11. Acıduman A. Hint Padişahının Hizmetinde Bulunmuş Edirneli Hekim Meḥmed Bin Aḥmed Bin İbrāhīm Bin Ḥasan ve Burʾu’s-Sāʿa’nın Türkçe Çevirisine Katkıları. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2019;9(1):115-143.
• 12. Wikiwand.com [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://www.wikiwand.com/tr/Çiçek_hastalığı/.
• 13. Kâhya E. Onbeşinci Yüzyılda Yaşamış Hekimlerimizden Hekimbaşı Âhî Çelebi. Erdem 1996;9(25):293- 342.
• 14. Istituto della Enciclopedia Italiana [Internet]. Erişim Tarihi: 11. 04. 2021. Erişim Adresi: https://www.treccani.it/ vocabolario/flussione/.
• 15. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (2. bs.), Ankara: TDK Yayınları; 1993.
• 16. Öztek Z. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları; 2006.
• 17. Wiktionary.org [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://tr.wiktionary.org/wiki/temre/.
• 18. Ada Healt [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://ada.com/conditions/chiragra/.
• 19. Günay T. Rize İli Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük. Ankara: TDK Yayınları; 2002.
• 20. Wikiwand.com [Internet]. Erişim Tarihi: 04. 08. 2021. Erişim Adresi: https://www.wikiwand.com/fr/Peste/.
• 21. Ciadyrgy A. Dizionario Turco, Arabo E Persiano Ridotto Sul Lessico Del Celebre Meninski İn Ordine Alfabetico Latino. Milano: Luigi Nervetti; 1832.
• 22. Özer S. 1777 Tarihli Türkçe “Kyssa Christoneaghan Vartabedutiunun Muktaseri Stambolda ve Edrinede Surp Andonun Kilisesinde Bernardinos Pianzola Öjrettijine Giöre” Adlı Latin Harfli Adlı Latin Harfli Transkripsiyon Metninin Tanıtımı. ISLET- 2017 3. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu; 2017; 20 Nisan; Roma: Università degli studi Roma Tre. Nisan 20- 23, 2017.
• 23. Almaany.com [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/kötürüm/.
• 24. Wikiwand.com [Internet]. Erişim Tarihi: 21. 01. 2022. Erişim Adresi: https://www.wikiwand.com/tr/Frengi/.
• 25. Online Etymology Dictionary [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://www.etymonline.com/word/variola/.
• 26. İlaç ve Eczacılık Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları; 2014.
• 27. Kubbealtı Lügatı [Internet]. Erişim Tarihi: 09. 02. 2022. Erişim Adresi: http://lugatim.com/.
• 28. Meninski F. M. Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae / Lexicon Turcico-Arabico-Persicum. (Mit einer Einleitungund mit einem türkischen Wortindex von Stanisław Stachowski, sowie einem Vorwort von Mehmet Ölmez). İstanbul. Simurg Yayıncılık; 2000.
• 29. Devellioğlu F. Osmanlıca -Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Doğuş matbaası; 1978.
• 30. Atmaca V. Hadislerde Geçen Hastalık Adları. Hadis Tetkikleri Dergisi 2010;VIII/2:25- 67.
• 31. Kaya F. Lisânü’l-etibbâ: (Tabiplerin dili): Giriş-Çeviriyazılı Metin-Söz Varlığı-Madde Başları Dizini. İstanbul: Hiperyayın; 2018.
• 32. Demir F. Hezârfen Hüseyin B. Caʻfer İstânköyî'nin “Lisânü'l-Etibbâ” Adlı Tıp Lügati Üzerinde Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2011.
• 33. Wikiwand.com [Internet]. Erişim Tarihi: 14. 03. 2022. Erişim Adresi: https://www.wikiwand.com/tr/Mür/.
• 34. Polat İE. Yabancı Ağızlı Konuşma Bozukluklarına Reddiye. Nüsha 2015;(41):199- 202.
• 35. Şemseddin Sami. Kamus-ı Türkî (Haz. Paşa Yavuzaslan). Ankara: TDK Yayınları; 2005.
• 36. Konuk AA. Mesnevî-i Şerîf Şerhi 11. cilt (haz. Selçuk Eraydın-Mustafa Tahralı vd.), İstanbul 2010.
• 37. Özer S. Çeviri Yazı Metinlerinde Konuşma Dili Olarak Türkçe (16.- 18. yy.). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adana: ÇÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2021.
• 38. Şehsuvaroğlu BN, Demirhan Erdemir A, Cantay Güreşsever G. Türk Tıp Tarihi. Bursa: Taş Kitapçılık Yayıncılık; 1984: 103.
• 39. Arda B. Tıp Tarihi Konularına Giriş. Arda B, Oğuz Y, Şahinoğlu Pelin S. Deontoloji (Genişletilmiş 2. Basım) içinde. Ankara: Antıp A.Ş.; 1999: 94-95.
• 40. Bayat AH. Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği; 2016: 68-69, 308-311.