Orta Çağ’da İslam dünyasında yazılmış eserlerde “Çiçek ve Kızamık” üzerine-Altın Çağ-II: Zehrāvī Kitābu’t-Taṣrīf’inde Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe’sinden etkilendi mi? Karşılaştırmalı bir çalışma

Yıl 2024, , 236 - 265, 31.05.2024

Ahmet Acıduman , Çağatay Aşkit

https://doi.org/10.31020/mutftd.1462873

Öz

Amaç: Bu çalışmada Ebū’l-Ḳāsım Ḫalef b. ʿAbbās ez-Zehrāvī’nin Kitābu’t-Taṣrīf li-men ʿaceze ʿani’t-telīf adlı eserinde yer alan “Çiçek/el-cederī” ve “Kızamık/el-ḥaṣbe” başlıklı bölümlerin Arapçadan Türkçeye çevrilerek Türk tıp tarihi literatürüne kazandırılması ve bu bölümleri yazarken Zehrāvī’nin, Ebū Bekr Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe adlı eserinden etkilenip etkilenmediğinin ortaya konması amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem: Bu çalışmada esas olarak Ebū’l-Ḳāsım Ḫalef b. ʿAbbās ez-Zehrāvī’nin Kitābu’t-Taṣrīf li-men ʿaceze ani’t-telīf adlı eserinin ilk iki makalesini içeren matbu bir nüshası ile Latince çevirisini içeren matbu bir nüshası ve Ebū Bekr Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe adlı eserinin matbu bir nüshası incelenmiştir. Et-Taṣrīf’in ikinci makalesinde yer alan “çiçek/el-cederī” ve “kızamık/el-ḥaṣbe” başlıklı bölümler makalenin yazarları tarafından Arapça metin esas alınarak Türkçeye çevrilmiş ve birbiriyle karşılaştırılmıştır. Ayrıca et-Taṣrīf’in ilgili bölümleri ile Ebū Bekr Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe adlı eseri bölüm bölüm karşılaştırılmıştır.
Bulgular: Zehrāvī, Kitābu’t-Ṭaṣrīf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlīf’inde Çiçek ve Kızamık üzerine yazdığı bölümleri, kendisinden önceki yazarlardan farklı olarak ayrı başlıklar altında ele almıştır. Yapılan karşılaştırma sırasında Zehrāvī’nin eserinde Çiçek ve Kızamık üzerine yazılmış bölümlerde yer alan bilgilerle Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe adlı önemli eserinde bulunan bilgiler arasında önemli derecede benzerlikler bulunduğu ve özellikle her iki eserin Arapça metinleri arasında da önemli oranda cümle benzerliklerinin yer aldığı görülmektedir.
Sonuç: Zehrāvī’nin et-Taṣrīf’in “Çiçek/el-cederī” ve “Kızamık/el-ḥaṣbe” başlıklı bölümlerinde Rāzī’nin Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe adlı eserini kaynak olarak kullandığını, hatta pek çok yerde doğrudan alıntı yaparak eserinde değerlendirdiğini, bir anlamda Rāzī’nin eserinin kısaltılmış bir versiyonunu ya da bir başka deyişle muḫtaṣarını oluşturduğunu söylemek olanaklı görünmektedir. Burada ilginç olan durum ise Zehravī’nin bu bölümlerde Rāzī’yi ve eseri Kitābu’l-Cederī ve’l-Ḥaṣbe’yi hiç anmadığının fark edilmesidir.

Anahtar Kelimeler

Çiçek, Kızamık, Zehrāvī, Rāzī, Tıp tarihi

On “Smallpox and Measles” according to works of the Islamic world in the Middle Ages-Golden Age-II: Was al-Zahrāwī influenced by al-Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba in his Kitāb al-Taṣrīf? A comparative study

Öz

Objective: This study aims to translate the chapters titled “Smallpox/al-jadarī” and “Measles/al-ḥaṣba” in Abū al-Qāsim Khalaf b. ʿAbbās al-Zahrāwī’s Kitāb al-Taṣrīf li-man ʿajaza ʿan al-talīf from Arabic into Turkish and to contribute to the literature of Turkish history of medicine and to reveal whether al-Zahrāwī was influenced by al-Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba in writing these chapters.
Material and Method: This study mainly examines an Arabic printed copy of Abū al-Qāsim Khalaf b. ʿAbbās al-Zahrāwī’s Kitāb al-Taṣrīf li-man ʿajaza ʿan al-talīf containing the first two articles, and a printed copy of its Latin translation, and an Arabic printed copy of Abū Bakr Muḥammad b. Zakariyyā al-Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba. The chapters titled “smallpox/al-jadarī” and “measles/al-ḥaṣba” in the second article of al-Taṣrīf were translated into Turkish by the authors based on the Arabic text and compared with the Latin text. In addition, the relevant sections of al-Taṣrīf and al-Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba are also compared chapter by chapter.
Results: In his Kitāb al-Taṣrīf li-man ʿajaza ʿan al-talīf, al-Zahrāwī, unlike his predecessors, treated the chapters on Smallpox and Measles under separate headings. During the comparison, it is seen that there are significant similarities between the information contained in the chapters on Smallpox and Measles in al-Zahrāwī’s work and the information contained in al-Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba, and there are also significant sentence similarities between the Arabic texts of both works.
Conclusion: It seems possible to say that al-Zahrāwī used Rāzī’s Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba as a source in the chapters titled “Smallpox/al-jadarī” and “Measles/al-ḥaṣba” in al-Taṣrīf, and even directly quoted and evaluated it in his work in many places, in a sense creating an abridged version or, in other words, a mukhtaṣar of al-Rāzī’s work. It is interesting to note that al-Zahrāwī never mentions al-Rāzī and his work Kitāb al-Jadarī wa al-Ḥaṣba in these chapters.

Anahtar Kelimeler

Smallpox, Measles, Albucasis, Rhazes, History of medicine

Kaynakça

• 1. Acıduman A, Aşkit Ç. Orta Çağ’da İslam dünyasında yazılmış eserlerde “çiçek ve kızamık” üzerine: Çeviri Dönemi. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2023;13(3):576-91.
• 2. Sarton G. Introduction to the History of Science, Volume 1, From Homer To Omar Khayyam, Reprinted. Baltimore: The Williams & Wilkins Company; 1953.
• 3. Meyerhof M. Thirty-three clinical observations by Rhazes (Circa 900 A.D.). Isis 1935;23(2):321-72.
• 4. Sadi LM. The Millenium of Ar-Razi (Rhazes) (850-932 A.D.?). In: Muḥammad Ibn Zakarīyāʾ Al-Rāzī (d. 313/925), Text and Studies II, Collected and reprinted by Sezgin F in collaboration with Amawi M, Ehrig-Eggert C, Neubauer E. Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University; 1996. pp:252-62.
• 5. Ağırakça A. İslâm Tıp Tarihi [Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar]. İstanbul: Çağdaş Basın Yayın Ltd Şti; 2004.
• 6. Ullmann M. Islamic Medicine. Edinburgh: Edinburgh University Press; 1978.
• 7. Ar-Rāzī, Abū Bakr Muḥammad b. Zakariyyā. Kitāb fī al’-Jadarī wa al-Ḥaṣba. Bayrūt;1872.
• 8. Ar-Razi, Muḥammad b. Zakarīyāʾ. Al-Manṣūri fi aṭ-Ṭibb. Hazim al-Bakry al-Siddiky, editor. Kuwait: Institute of Arab Manuscripts, Arab League Educational Cultural & Scientific Organization; 1987.
• 9. Al-Razi. Les Divisions des Maladies. Edition critique et traduction de Hammami SM. Publié par les soins de l’université d’Alep, Institut de l’histoire des sciences arabes; 1412 H./1992.
• 10. Abū Bakr Muḥammad b. Zakariyyā ar-Rāzī. Al-Ḥāwī fī al-Ṭibb. Murācaʿat wa Taṣḥīḥ: D. Muḥammad Muḥammad Ismāʿīl. Al-Mujallad al-Sādis [Vol. VI]. Al-Tabʿat al-Ulā [First Edition]. Dar Al-Kotob Al-ilmiyah, Beirut, Lebanon; 1421 H./2000 M.
• 11. [Adıvar] AA. Ebülkasım Zehrâvî. In: İslâm Ansiklopedisi: İslâm Âlemi Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lûgati. 4. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı; 1948. pp:87-90.
• 12. Savage-Smith E. Al-Zahrāwī. In: Bearman PJ, Bianquis TH, Bosworth CE, Van Donzel E, Heinrichs WP, editors. The Encyclopaedia of Islam, New Edition. Volume XI. Leiden: Brill; 2002. pp:398-9.
• 13. Ez-Zehrāvī, Ebū’l-Ḳāsım Ḫalef b. ʿAbbās. Et-Taṣrīf mevsūʿa ṭibbiyye mine’l-ḳarni’l-ʿāşiri’l-mīlādī. Ḥaḳḳaḳaḥu ve tercemehu: ed-Duktūr Ṣubhī Maḥmūd Ḥamāmī. Muʾessesetu’l-Kuveyt li’t-Teḳaddumi’l-ʿİlmī; 2004.
• 14. Liber theoricae necnon practicae Alsaharavii…, Impensis Sigismundi Grimm Medici et Marci Vuirsung Auguste Vindelicorum; 1519.
• 15. Güneş K. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları; 2011.
• 16. Redhouse JW. A Turkish and English Lexicon, New Impression. Beirut: Librairie du Liban; 1987.
• 17. Steingass F. A Comprehensive Persian-English Dictionary Including the Arabic Words and Phrases to be Met with in Persian Literature Being Johnson and Richardson’s Persian, Arabic, and English Dictionary Revised, Enlarged, And Entirely Reconstructed. İstanbul: Çağrı Yayınları; 2005.
• 18. Çağbayır Y. Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı – Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.; 2017.
• 19. Bedevian AK. Resimli Çokdilli Bitki Adları Sözlüğü – Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names. 3657 bitki 1711 bitki resmi Latince, İngilizce, Fransızca, Almanca İtalyanca, Türkçe, Ermenice ve Arapça adlarıyla. Tıpkıbasım. 1. Basım. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları; 2021. Tıpkıbasıma Kaynak Olan Eser: Armenag K. Bedevian. Illustrated Polyglottic Dictionary of Plant Names, Argus & Papazian Press, Cairo 1936.
• 20. Dictionary of Medieval Latin from British Sources (DMLBS), https://logeion.uchicago.edu/ Access: 15.03.2024.
• 21. Du Cange, et al. Glossarium mediæ et infimæ latinitatis. https://logeion.uchicago.edu/ Access: 15.03.2024.
• 22. Lewis and Short’s Latin-English Lexicon. https://logeion.uchicago.edu/ Access: 15.03.2024.
• 23. Acıduman A. Orta Çağ’da İslam Dünyasında Yazılmış Eserlerde “Çiçek ve Kızamık” Üzerine-Altın Çağ-I: Kāmilu’ṣ-Ṣınāʿati’ṭ-Ṭıbbiyye. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, 2024;14(1):68-89.
• 24. Moore J. The History of the Smallpox. London: Printed for Longman, Rees, Orme, and Brown, Paternoster-Row; 1815.
• 25. Acıduman A, Aşkit Ç. Rāzī’nin Practica Puerorum adlı eseri Zehrāvīnin Kitābu’t-Taṣrīf’indeki çocuk hastalıkları bölümünün kaynağı olabilir mi? ya da Zehrāvī’nin Kitābu’t-Taṣrīf’indeki çocuk hastalıkları hakkındaki bölümün Arapça metni Rāzī’nin Practica Puerorum adlı eserinin kayıp Arapça metni hakkında fikir verir mi? 8. Uluslararası İslam Tıp Tarihi ve Etiği Kongresi, Özet Kitabı; İstanbul; 2019. p:40.
• 26. Acıduman A. Ebū’l-Ḳāsım Ḫalef b. ʿAbbās ez-Zehrāvī Ebu Bekr Muḥammed b. Zekeriyyā er-Rāzī’nin hamam üzerine yazdıklarından etkilendi mi? Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2020;10(2):231-41.