Stone-Based Healing Methods in Anatolian Folk Medicine

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 2, 450 - 462, 30.05.2025

Enis Yalçın , Salahaddin Bekki

https://doi.org/10.31020/mutftd.1648854

Öz

Throughout human civilization, stone has assumed a fundamental role as an indispensable element of shelter, defense, art and religious practices. From the Paleolithic period onward, stone -with its physical durability and functionality- evolved into a symbolic representation of cultural and technological advancement. In Turkish culture, stone was sanctified within the framework of Sky God belief, earth-water spirits (yer-su iyeleri), and cult of ancestors, becoming deeply integrated into life through healing, fertility, and protective practices. With the adoption of Islam, these beliefs transformed while maintaining cultural continuity-ancient sacred stones were recontextualized through associations with saints’ graves, mausoleums and holy sites. The conviction in stones’ healing power remains vibrantly preserved across Anatolia. This enduring synthesis has established stone as both a physical and metaphysical phenomenon. This study investigates how ancient Turkish beliefs about stones’ therapeutic effects persist in cultural memory as a fundamental component. Analyzing stone as a cultural phenomenon, we identify its significance within the human-nature-sacred triad. Using empirical data from Anatolian healing practices, we evaluate through phenomenological inquiry the use of stones to treat ailments including pain, aydaş (Developmental delay), hemorrhoids, eczema, gelincik (skin rash), Ay çarpması (moonstroke), boils, dalak kesme (spleen swelling), evil eye, cough, rheumatism, jaundice, malaria, warts, temre (cutaneous lesions), wounds and yılancık (erysipelas). By assessing these practices -which bear traces of ancient Turkish beliefs- we elucidate stone’s sacred, symbolic and functional dimensions in Turkish culture through shared human experiences.

Anahtar Kelimeler

Phenomenology , Folk medicine , Cultural memory , Healing practices , Stone cult

Anadolu Sahası Halk Hekimliğinde Taşa Bağlı Sağaltma Yöntemleri

Öz

İnsanoğlunun medeniyet tarihinde taş, temel bir rol üstlenerek barınma, savunma, sanat ve dinî pratiklerin vazgeçilmez bir unsuru olmuştur. Paleolitik dönemden itibaren fiziksel dayanıklılığı ve işlevselliğiyle öne çıkan taş, kültürel ve teknolojik ilerlemenin sembolik bir temsilcisine dönüşmüştür. Türk kültüründe taş, Gök Tanrı inancı, yer-su iyeleri ve atalar kültü bağlamında kutsal bir varlık olarak kabul görmüş şifa, bereket ve korunma amaçlı pratiklerle yaşamın içine yerleşmiştir. İslamiyet’in kabulüyle birlikte bu inançlar yeni bir form kazanmış, eski kutsal taşlar evliya mezarları, türbeler ve kutsal mekânlarla ilişkilendirilerek kültürel süreklilik sağlanmıştır. Özellikle de taşların sağaltma gücüne sahip olduğu inanışı, Anadolu coğrafyasının dört bir yanında hâlâ canlı bir şekilde yaşatılmaktadır. Anadolu’da günümüze dek süren bu sentez, taşın hem fiziksel hem de metafizik anlamda bir fenomen olarak görülmesini sağlamıştır. Bu çalışma, taşların Türk kültüründeki sağaltıcı etkilerine dair kadim inanç sisteminin, günümüzde hâlâ yaşayarak kültürel belleğin temel bir parçası olmayı nasıl sürdürdüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda taş, kültürel bir fenomen olarak ele alınıp taşın insan-doğa-kutsal üçgenindeki önemi ve konumu tespit edilecektir. Anadolu’daki sağaltma pratiklerinin somut verileri ışığında taşın, ağrı, aydaş, basur, egzama, gelincik, Ay çarpması, çıban, dalak kesme, nazar, öksürük, romatizma, sarılık, sıtma, siğil, temre, yara ve yılancık gibi çeşitli rahatsızlıkların tedavisindeki kullanımları, halk hekimliği bağlamında fenomenolojik bir okumaya tabi tutularak değerlendirilecektir. Özünde eski Türk inançlarının izlerini taşıyan bu uygulamaların değerlendirilmesiyle de bireylerin yaşadıkları ortak deneyimlerden hareketle taşın Türk kültüründeki kutsal, sembolik ve işlevsel boyutları ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Fenomenoloji , Halk hekimliği , Kültürel bellek , Sağaltma pratikleri , Taş kültü

Kaynakça

• 1. Tek R, Sarıaydın N. Halk Hekimliğinde Taş ve Ağaç Kültü. Cappadocia Journal of History and Social Sciences 2021;(16):252-264.
• 2. Pospelov GN. Edebiyat Bilimi I. Yılmaz Onay (Çev). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları; 1984.
• 3. Örnek SV. İlkellerde Dinsel Temel Kavramlara Genel Bir Bakış. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi 1962;20(3-4):255-261.
• 4. Balaban T. Türk Mitolojisinde Yer-Su İyesinin Halk Kültürüne Yansıması: Amasya İli Örneği. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi 2015;1(3):52-72.
• 5. Yalçın H. Bir Araştırma Deseni Olarak Fenomenoloji. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2022;22(2):213-232.
• 6. Örnek SV. Budunbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 1973.
• 7. Boratav PN. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi; 1984.
• 8. Tekel F. Halk Hekimliğinde Sağaltıcılar. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2020;9(27):819-840.
• 9. Kumartaşlıoğlu S. Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. (Doktora Tezi). Balıkesir: Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2012.
• 10. Bekki S. Halk Hekimliği. In: Özdemir N, editör. Ortak Miras. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; 2017. pp: 197-209.
• 11. Acıpayamlı O. Türkiye Folklorunda Halk Hekimliğinin Morfolojik ve Fonksiyonel Yönden İncelenmesi. In: Türk Halk Hekimliği Sempozyumu (Ankara, 23-25 Kasım 1988) Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları; 1989. pp: 1-9.
• 12. Sarıaydın N. Elâzığ İli Baskil İlçesi Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2021.
• 13. Tanyu H. Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara: Elips Kitap; 2007.
• 14. Alptekin AB, Alptekin M. Tük Halk Anlatılarında ve Folklorunda Taş. In: Gürsoy Naskali E, Koçak M. editors. Kültürümüzde Taş. İstanbul: Dergâh Yayınları; 2017. pp. 40-70.
• 15. Çevik B. Konya’da Halk Hekimliği Uygulamalarının Dünü ve Bugünü. (Yüksek Lisans Tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2008.
• 16. Bozyiğit N. Gaziantep’te Halk Hekimliği (Merkez). (Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2011.
• 17. Çağlar N. Anamur ve Bozyazı Halk Kültüründe Taşla İlgili İnanışlar ve Uygulamalar. In: Gürsoy Naskali E, Koçak M. editors. Kültürümüzde Taş. İstanbul: Dergâh Yayınları; 2017: pp: 211-229.
• 18. Baştürk Soydemir H. Dinar ve Çevresinde Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 19. Aslan MY. Silvan (Diyarbakır)’da Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2018.
• 20. Altındağ N. Siirt’in Kurtalan İlçesinde Halk Hekimliği Uygulamaları. (Yüksek Lisans Tezi). Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2021.
• 21. Özkan ME. Anamas Yöresi Halk Hekimliği, (Yüksek Lisans Tezi), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 22. Ateş F. Adana Halk Hekimliğinde Ocak Kültü. (Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2015.
• 23. Dolunay SK. Şarkikaraağaç’ta Taşla İlgili İnanç ve Uygulamalar ve Etnografik Açıdan Taşın Kullanımı. In: Gürsoy Naskali E, Koçak M. editors. Kültürümüzde Taş. İstanbul: Dergâh Yayınları; 2017. pp: 157-199.
• 24. Akpınar B. Sağlık-Kültür İlişkisi Ekseninde Ocak Kültürü ve Halk Hekimliği: Eskil-Aksaray Örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Karaman: Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2020.
• 25. Ünal Ö. Hatay’ın Dörtyol İlçesinde Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 26. Özgen Z N. Adana (Merkez) Halk Hekimliği Araştırması. (Yüksek Lisans Tezi). Adana: Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2007.
• 27. Gönen, A. Antalya İli Korkuteli İlçesinde Halk İnanışları ve Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2011.
• 28. Çifçi T. Adıyaman ve Çevresinde Halk İnançları ve Halk Hekimliği. (Doktora Tezi). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 29. Zorluer S. Çayıralan (Yozgat) Yöresinde Halk Hekimliği ve Halk İnançları. (Yüksek Lisans Tezi). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2018.
• 30. Ülger Z. Aydın (Merkez) ve Çevresinde Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2012.
• 31. Baysan M. Kütahya ve Yakın Çevresinde Halk Hekimliği ile Ocak Kültü. (Doktora Tezi). Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2016.
• 32. Özkan T. Geleneksel Tıptan Modern Tıbba Ocaklık Kurumu: Ankara İli Çubuk İlçesi Örneği. (Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2012.
• 33. Eprem M. Bingöl Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Elâzığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 34. Temizsoylu A. Ankara’da Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2012.
• 35. Torun C. Halk Hekimliği ve Çankırı’daki Halk Hekimliği ile İlgili İnanış ve Uygulamalar. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2002.
• 36. Diş Y. Erzurum İli Horasan İlçesinde Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü; 2019.
• 37. Çetinel E. Erdemli’de Halk Hekimliği Uygulamaları ve İnanışlar. (Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 38. Santur A. Anadolu Halk Hekimliğinde Geleneksel Olarak Adlandırılan Bazı Hastalıklarla, Tedavileri Arasında Kurulan Sempatik İlişki. In: 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi (Ordu, 20-23 Kasım 2017), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; 2018. pp: 301-317.
• 39. Ateş F. Adana’da Bulunan Sağaltma Ocaklarında Tedavi Yöntemleri ve Bu Ocaklarda Tedavi Sırasında Kullanılan Malzemeler. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi 2019;12(25):71-90.
• 40. Bulut A. Kilis Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2018.
• 41. Gökçe Şentürk M. İslahiye’de (Gaziantep) Halk Hekimliği. (Yüksek Lisans Tezi). Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2019.
• 42. Sinoğlu S. Rize İlinde Geleneksel Halk Hekimliği Uygulamaları. (Yüksek Lisans Tezi). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2017.
• 43. Acar HV. Türk Halk Hekimliğinde Ocak Çeşitleri. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2017;7(2):54-72.
• 44. Kasapoğlu E. Antalya İli Alanya, Gazipaşa, Gündoğmuş ve Aksekili İlçelerindeki Sağaltma Ocakları ve Uygulamaları. (Yüksek Lisans Tezi). Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2020.
• 45. Arslan M. Halk Hekimliği Bağlamında Ocaklar: Karaman Yöresi Örneği. (Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; 2020.
• 46. Ünalan Ö. Alanya Yörüklerinde Nazara Dair İnanışlar ve Buna Bağlı Uygulamalar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 2023;12(1):137-155.
• 47. Avşar M, Ünalan Ö. Anadolu Halk Hekimliğinde Kadının Yeri ve Kadın Ocaklar. Folklor Akademi Dergisi 2024;7(3):989-1003.