The Comparison of Grand Theriac Formulations in Canon of Avicenna and Two Manuscripts From Early Ottoman Medicine

Yıl 2018, , 247 - 260, 17.09.2018

Rıfat Vedat Yıldırım

https://doi.org/10.31020/mutftd.442259

Cited By: 1

Öz

The
poisoning could be accepted the source of horror in ancient times. According to
Galen, a physician named Andromachus changed the recipe of mithridatikon and developed another compound antidote called galene. In time the name galene was changed to theriac. The theriac remedy began to use
as an antidote against all kinds of venoms. It was believed that theriac both
protected and cured from the venom of all poisonous beasts, such as snakes,
spiders, scorpions, rats or mad dogs. The theriac was not only an antidote in
an original sense but it was used in a very extensive way.

The theriac
has been transferred to Turc-Islamic populations and was used extensively. Also
it was pronounced as tiryâq or diryaq in Turc-Islamic populations.
There are so many different theriac recipes in Turc-Islamic medicine. In this
study only grand theriac formulations are put emphasis on.  These theriac compositions are called grand
theriac (tiryâq
al-fârûq), because they have ingredients much more than the others. In
this work it tried to compare the different compositions of grand theriac which
were used by Avicenna and two Ottoman medical manuscripts called Yâdigâr and
Mucerreb-nâme. 

Anahtar Kelimeler

Theriac, Ottoman pharmacy, Compaund drugs

İbn Sînâ’nın Kânûn’unda ve Erken Dönem Osmanlı Tıbbına Ait İki Eserde Bulunan Tîryâk-ı Fârûk Formüllerinin Karşılaştırılması

Öz

Zehirler ve zehirlenmeler tarihin en
eski zamanlarından beri insanlığın dikkatini çekmiş zehirler ve panzehirler
üzerine pek çok eser vücuda getirilmiştir. Mitridaticum
ve theriac formülasyonlarının
günümüze aktarılmasında Galenos’un hatırı sayılır bir yerinin olduğu
bilinmektedir. Galenos, mithridaticum
yapımında kullanılan maddelere İmparator Neron’un özel hekimi olan Andromachus
(M.S. 1. yy.)’un bazı maddeleri çıkarıp ve bazı maddeler ekleyerek galene adını verdiği başka bir karışım
imâl ettiğini belirtmiştir. Galene
ifadesi yerine sonraları theriac
ifadesinin kullanılmaya başlandığı bilinmekle beraber bunun ne zaman ve nasıl
olduğu ulaşılan kaynaklarda belirtilmemektedir.

Andromachus
tarafından geliştirilen bu theriac (tiryâk) bileşiminin İslâm kültürüne de geçtiğini
görüyoruz. Theriac, Türk-İslam
tıbbında da tiryak olarak telaffuz
edilip panzehir anlamı yüklenerek kullanılagelmiştir. Tiryâkın İslâm kültürüne
geçişinde rol oynayanlardan birinin Aegina’lı Paulus [Paulus Aeginata
(625–690)] olduğunu aktarılmaktadır. Aeginalı Paulus hem mitridaticum’dan hem de theriac’dan
bahsetmektedir. Aeginalı Paulus’un kitaplarının Râzî (854-930) tarafından
kullanıldığı ve hatta Yuhanna bin Mâseveyh (ö. 857), Huneyn bin İshak (813–873)
ve Râzî’nin (864–930) ilaç listelerinde tiryâktan bahsettiği bilinmektedir.

Zaman içerisinde farklı
tiryâk formülasyonlarının oluşturulduğu ve farklı amaçlarla kullanıldığı
görülmektedir. Bu formüllerden biri de Batı’da grand tiryâk olarak da
isimlendirilen tiryâk-ı fârûkdur. Bu araştırmada İbn Sînâ ve iki farklı Osmanlı
hekimi olan İbn Şerîf ve Şerefeddîn Sabuncuoğlu’nun verdiği tiryâk-ı fârûk
formülleri karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tiryâk, Osmanlı eczacılığı, Mürekkep devâlar

Kaynakça

• Aulus Cornelius Celsus, De Medicina, Book V, (English Translation): http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Celsus/5*.html#note49 (Accessed in August 2, 2017).
• Codex Pharmacopée Française: Paris 1837.
• Şehsuvaroğlu B. Eczacılık Tarihi Dersleri (History of Pharmacy Textbook), Istanbul: Istanbul Universitesi Eczacılık Fakültesi Yayınları; 1970.
• Lane RW, Borzelleca JF. Harming and Helping Through Time: The History of Toxicology, In: Hayes WA., editors, Principles and Methods of Toxicology, Fifth Edition, NewYork: Informa Heathcare; 2008, pp. 3–45.
• Grout, James: Encyclopædia Romana, 2015,http://penelope.uchicago.edu/~grout/encyclopaedia_romana/aconite/mithridatum.html (Accessed in June 12, 2015).
• Pliny. The Natural History. Vol. V, Bostock J, Riley H. T., translators, London: Henry G. Bohn; 1856.
• Vogt S., Drugs and Pharmacology, In: Hankinson R. J., editor, The Cambridge Companion to Galen, New York: Cambridge University Press 2008, pp. 304-322.
• Griffin JP. The Development of Human Medicines Control in Europe from Classical Times to the Year 2000, In: Edwards LD. et all., editors, Principles and Practice of Pharmaceutical Medicine, Second Edition, West Sussex, JohnWiley & Sons Ltd.: 2007, pp. 415-441.
• Terzioğlu A. Osmanlılarda Hastaneler, Eczacılık, Tababet ve Bunların Dünya Çapında Etkileri (Hospitals, Pharmacy, Medicine in Ottomans, and Their Worldwide Impressions), Istanbul: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları; 1999.
• Parojcic D et all. La Thériaque: Médicament et Antidote, Vesalius, 9 (1) 2003, pp. 28–32.
• Tez Z. Ilac ve Parfümün Sihirli Dünyası (Magical World of Pharmacy and Perfumes), Istanbul: Hayy Kitap; 2010.
• Pormann P. The Oriental Tradition of Paul of Aegina's Pragmateia, Leiden: Koninklijke Brill; 2004.
• Pancaroğlu O. Socializing Medicine: Illustrations of The Kitab al-Diryāq, Muqarnas An Annual on the Visual Cultures of the Islamic World (18) 2001, pp. 155–172.
• Bîrûnî, Abu Raihan: Kitab al-Saidana fi'al-tibb, trans. Esin Kahya, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı; 2011.
• Avicenna (Abû ‛Ali al-Husayn ibn ‛Abd Allâh ibn Sînâ): The Canon of Medicine (al-Qânûn fi al-Tıbb), trans. Cameron Gruner and others, NewYork: AMS Press Inc.; 1973.
• Avicenna (Abû ‛Ali al-Husayn ibn ‛Abd Allâh ibn Sînâ): Al-Qânûn fi al-Tıbb, Book V (Turkish translation), trans. Esin Kahya, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi; 2010.
• Ibn Sherif: Yâdigâr, Sakin O., editor, Istanbul: Yerkure Yayınları; 2003.
• Bayat, AH. Tıp Tarihi (History of Medicine), Istanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği; 2010.
• Şar S., Süveren K. Mücerreb-nâme’deki Tiryâk Formüllerinin Eczacılık Açısından Değerlendirilmesi (The Evalution of Theriac Formulations in The Mucerreb-nâme From The View of Pharmacy), Türkiye Klinikleri J Med Ethics (14) 2006, pp. 145–149.
• Sabuncuoglu, Sheref al-Din: Mücerreb-nâme, Uzel İ., Süveren K., editors, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları; 1999.