TÜRKÇE TIP ESERLERİNDE KADIN GENİTAL SİSTEMİ ANATOMİSİ ÜZERİNE: XIII.-XVIII. YÜZYILLAR

Yıl 2014, Cilt: 4 Sayı: 3, 29 - 43, 01.12.2014

Ahmet Acıduman Berna Arda

Öz

Bu makalede, Türk tıp tarihinde anatomi öğreniminin erken dönemi olarak kabul edilen ve “medrese dönemi” olarak adlandırılan devrede yazılmış bulunan tıbbi eserlerde yer alan kadın genital sistemi anatomisi konusundaki bölümlerin incelenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. On üçüncü ve on sekizinci yüzyıllar arasında yazılan ve içerisinde anatomi bölümü bulunan Türkçe tıbbi eserler ile yalnızca anatomi üzerine yazılan Türkçe eserler bu araştırmanın gerecidir. Bu eserlerde yer alan kadın genital sistemi anatomisi ile ilgili bölümler saptanmış ve bu bölümler çağdaş abeceye çevriyazıları yapılarak değerlendirilmiştir. Hekîm Bereket’in Tuhfe-i Mubârizî; Abdülvehhâb bin Yûsuf ibn-i Ahmed el-Mardânî’nin Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıbb; Cerrâh İbrâhîm’in Alâ’im-i Cerrâhîn; Emîr Çelebî’nin Enmûzecü’tTıbb ve Şemseddîn İtâkî’nin Teşrîhü’l-Ebdân ve Tercemân-ı Kıbâle’-i Feylesûfân adlı eserlerinde kadın genital sistemi ile ilgili bölümler bulunmaktadır. Bu eserlerde yer alan kısıtlı anatomi bilgilerine koşut olarak, kadın genital anatomisine ait bilgilerin de çok az olduğu, ayrıntıdan uzak ve neredeyse isim düzeyinde bir bilgilendirme olduğu görülmektedir. Bu döneme ait kadın genital sistemi anatomisine dair en ayrıntılı bilgi içeren Türkçe yazma Şemseddîn İtâkî’nin eseri Teşrîh-i Ebdân olup, sadece anatomi üzerine yazılmış olan bu eserde İbn Sînâ’nın Kânûn’unda yer alan kadın genital sistemi anatomisi hakkındaki bilgileri Türkçe olarak özetlemiş görünmektedir

Anahtar Kelimeler

Tıp tarihi, Osmanlı tıbbı, Kadın genital sistemi anatomisi

On Female Reproductive System Anatomy in Turkish Medical Works: 13th-18th Centuries

Öz

Abstract To examine and to evaluate the sections related to female reproductive system anatomy found in medical works that were written in “madrasah era”, which was accepted as the early period of anatomy learning in the history of Turkish medicine is th aim of this article. Turkish medical works containing anatomical sections and Turkish works written on anatomy between 13th and 18th centuries are the materials of this research. Sections related to female reproductive system anatomy were determined and were transliterated to contemporary Turkish alphabet and then were evaluated. There are sections related to female reproductive system anatomy in Physician Bereket’s Tuhfa-i Mubarizi [Gift to Mübârizî], al-Mardânî’s Kitab al-Muntahab fi al-Tibb [Selected Book of Medicine], Surgeon İbrâhîm’s Ala’im-i Jarrahin [Wonders of Surgeon], Emîr Çelebi’s Anmuzac al-Tibb [Sample of Medicine] and Shams al-din Itaqi’s Tashrih al-Abdan [Dissection of Bodies]. Knowledge on anatomy of female reproductive system is little in parallel with limited anatomy knowledge found in these works and information is superficial and given nearly on a level with names. The Turkish work containing the detailed anatomical knowledge on female reproductive system is Shams al-din Itaqi’s Tashrih al-Abdan, which were written as an anatomy book and it seems to summarize the knowledge on anatomy of female reproductive system found in Avicenna’s Canon of Medicine in Turkish.

Anahtar Kelimeler

history of medicine, Ottoman medicine, female genital system anatomy

Kaynakça

• Şehsuvaroğlu BN. Bizde anatomi öğretimine dair. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 1952; 15 (1): 365-412.
• Devellioğlu F. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve Yeni Harflerle), 18. Baskı (Yayına hazırlayan: Aydın Sami Güneyçal). Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 2001.
• Redhouse JW. A Turkish and English Lexicon, New Impression. Beirut: Librairie du Liban, 1987.
• Dilçin C. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1983.
• Arıncı K, Elhan A: Anatomi Terimleri Kılavuzu, 4. Baskı. Ankara: Hacettepe Taş Kitapçılık Ltd. Şti., 1980. 6. Koman MM. Tuhfe-i Mübârizî (Lübab-ün Nuhab Tercümesi). İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 1955; 18 (3): 689-719.
• Tekindağ MCŞ. İzzet Koyunoğlu Kütüphânesinde bulunan Türkçe yazmalar üzerinde çalışmalar I. Türkiyat Mecmuası 1971; 16: 133-62.
• Bayram M. Anadolu’da te’lif edilen ilk Türkçe eser meselesi. İçinde: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1995). Konya: Selçuklu Üniversitesi Yayınları, 1996: 95-100.
• Hekim Bereket. Tuhfe-i Mübārizī: Metin-Sözlük (Hazırlayan: Binnur Erdağı Doğuer). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013: 21-3, 32-4, 41-5, 457/16aK, 459-61/14aK-15aK, 469/10aK, 470/9bK, 484-6/1bK-2bK.
• Koman MM. Abdülkahir, Müntehab: Çelebi Sultan Mehmed’e ithaf olunan Türkçe tıp kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü, 1949.
• Ünver AS. Abdülvahâb’ın Çelebi Sultan Mehmed’e Müntahabı. [İstanbul Üniversitesi] Tıp Fakültesi Mecmuası 1950; 13 (2): 105-16.
• Abdülvehhâb bin Yûsuf ibn-i Ahmed el-Mârdânî. Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıbb (823-1420): İnceleme-Metin-Dizin-Sadeleştirme-Tıpkıbasım (Hazırlayan: Ali Haydar Bayat). İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2005: 9-10, 71-2, 519/43a, 520/43b-44a.
• Cerrâh İbrâhîm. ‘Alâ’im-i Cerrâhîn. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Koleksiyonu, No: 568, 911 H./1505: v. 1b-2a, 150a.
• Adıvar AA. Osmanlı Türklerinde İlim, 6. Baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2000: 61, 129.
• Yıldırım N. İbrâhim b. Abdullah: Alâim-i Cerrâhîn adlı Türkçe eseriyle tanınan Osmanlı cerrahı. İçinde: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 21. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2000: 284-5. 16. Yıldırım N. Alâim-i Cerrâhîn’in bilinmeyen bir özeti: Fi Nebzeti’n min el-Cerrâhîn. Tıp Tarihi Araştırmaları 1986; 1: 100-4.
• Acıduman A, Arda B. “Kitâb-ı Müntehab fî’t-Tıbb” ‘Alâ’im-i Cerrâhîn’in kaynaklarından birisi olarak kabul edilebilir mi?/May “Kitâb-ı Müntehab fî’t-Tıbb” be accepted as one of the sources of ‘Alâ’im-i Cerrâhîn? 2. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi/2nd International Congress on the Turkish History of Medicine. 10-13 Aralık 2012/10-13 December 2012, İstanbul-Türkiye, Program ve Özetler/ Programme and Abstracts, s. 40 [Sözel Bildiri].
• Bayat AH. Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık Kurumu ve Hekimbaşılar. Ankara: Atatürk Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 1999: 49-61.
• Acıduman A. Hekimbaşı Emir Çelebi’nin Enmûzecü’t-Tıbb adlı eserinde gebelik ve doğum üzerine. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2010; 53: 318-27.
• Emîr Çelebi. Enmûzecü’t-Tıbb. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Mihrişah Sultan Koleksiyonu, No: 342-1, v. 47b-67b; 66b-67a, 365b.
• Acıduman A. Hekimbaşı Emir Çelebi ve ünlü eseri Enmûzecü’t-Tıbb’da sinir sistemi anatomisi ile ilgili bölümler. Türk Nöroşirürji Dergisi 2008; 18: 96-103.
• Acıduman A. Hekimbaşı Emîr çelebi ve ünlü eseri Enmûzecü’t-Tıbb’da kafatası ve omurga anatomisi üzerine. Türk Nöroşirürji Dergisi 2012; 22: 103-10.
• Acıduman A, Arda B. Emir Çelebi ve ünlü eseri Enmûzecü’t-Tıb’da tıbbî deontoloji ile ilgili bir bölüm: Vesâyâ-yı Hükemâ-yı Selef ve Halef. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2008; 51: 68-72.
• Ünver AS. Üç asırlık resimli bir teşrih kitabımız “Risalei Tarihi Ebdan” Şirvanlı Şemsettin (İtaki) 1622-1648. Tedavi Notları 1934; 9 (7): 189-93.
• Kâhya E. Şemseddîn-i İtâkî’nin Resimli Anatomi Kitabı. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, 1996: 3-8.
• Şemseddin İtaki. Teşrîh-i Ebdân ve Tercemân-ı Kıbâle-i Feylesûfân. İstanbul: Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet Yazmaları, MC_Yz_K000156/01.
• Russel G. “The Owl and the Pussy Cat” The process of cultural transmission in anatomical illustration. İçinde: İhsanoğlu E (ed). Transfer of Modern Science & Technology to the Muslim World, Proceedings of the International Symposium on “Modern Sciences and the Muslim World”, Science and Technology Transfer From the West to the Muslim World From the Renaissance to the beginning of the XXth Century (Istanbul 2-4 September 1987). İstanbul: (IRCICA) Research Centre For Islamic History, Art and Culture, 1992: 180-212.
• M. Giovan Valverde di Hamusco. Anatomia Del Corpo Humano. Roma: Ant. Salamanca et Antonio Lafrerj, 1560: 101. http://books.google.com.tr/books?id=vdfYWFi6 Ga0C&printsec=frontcover&dq=Anatomia+del+corpo+humano,+1560&hl=tr&sa=X&ei=Cbm1U_ WjCLTy7AaBlIHoAQ&redir_esc=y#v=onepage&q=Anatomia%20del%20corpo%20humano%2C%20 1560&f=false. Erişim tarihi: 11 Mart 2014.
• Şemseddîn İtâkî Şirvânî. Teşrîhü’l-Ebdân ve Tercemân-ı Kıbâle’-i Feylesûfân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Hüsrev Paşa Koleksiyonu, No: 464, v. 1b-2a, 121a-122b (Ankara: Milli Kütüphane Mf 1994 A 3536’dan).
• Mansur b. Muhammed b. Ahmed. Kitab-ı Teşrihü’l-Ebdan Min e’t-Tıbb (Önsöz, Giriş, İngilizce ve Türkçe çeviri: Esin Kâhya, Betül Bilgen). Ankara: T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, 2008: 6, 75.
• İbn Sînâ. El-Kânûn fî’t-Tıbb (Tahbîzü’l Mathûn adıyla Türkçeye çeviren: Tokatlı Mustafa Efendi). İstanbul: Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Hamîdiye Koleksiyonu, No: 1015, v. 428a-b.
• Ağırakça A. İslâm Tıp Tarihi [Başlangıçtan VII./XIII. Yüzyıla Kadar]. İstanbul: Çağdaş Basın Yayın Ltd. Şti. 2004: 165.
• Karlığa B, Kazancıgil A. Ali ibn Abbâs el-Mecûsi ve “Kitâbü’l-Melîki”. Tıp Tarihi Araştırmaları 1997; 6: 23-46.
• İbn-i Sînâ. El-Kânûn fi’t-Tıbb, Birinci Kitap (Türkçeye çeviren: Esin Kâhya). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, 1995: 25-89.
• Galen. On the Usefulness of the Parts of the Body-Περἰ χρείας μορίωυ-De usu partium II (Translated from Greek with an Introduction and Commentary by Margaret Tallmadge May). Ithaca, New York: Cornell University Press, 1968: 620-54; 625, 628-9, 646.
• Bayat AH. Tıp Tarihi. İzmir: Sade Matbaa, 2003: 113.
• Soranus’ Gynecology (Translated with an introduction by Owsei Temkin: with the assistance of Nicholson J. Eastman, Ludwig Edelstein, and Alan F. Guttmacher). Softwell Books editon, 1991: 8-16. 38. Ebū ‘Alī eş-Şeyḫu’r-Re’īs Ibn Sīnā. Kitābu’l-Ḳānūn fī’ṭ-Ṭıbb, ma‘ā ba‘ḍi telīfihi ve huve ‘ilmu’l-manṭiḳi ve ‘ilmu’ṭ-ṭabī‘iyyi ve ‘ilmu’l-kelām. Romae: In Typographia Medicea 1563: 568. http://katalog.ibb. gov.tr/kutuphane2/kitablar/500005700049000520005400095001140011500069.pdf. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2014.
• Ebū ‘Alī İbn Sīnā. Kitābu’l-Ḳānūn fī’ṭ-Tıbb, 2. Cilt. Matba‘atu’l-‘Āmire, 1294 H [1877]: 556.