Elazığ Yöresinde Veteriner Hekimliği Folklorunda Kullanılan Bitkisel İlaç Ham Maddeleri

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 3, 166 - 177, 01.12.2017

Rahşan Özen , Gülden Doğan

Öz

Çalışmada, Elazığ yöresinde bitkisel ilaç ham maddelerinin, hayvan hastalıklarının tedavisinde ve yetiştiriciliğinde kullanımına ilişkin folklorik bilgilerin derlenmesi ve değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla, Elazığ’da hayvancılığın yoğun olarak yapıldığı yerleşim birimlerinde toplam 80 kaynak kişi ile yüz yüze görüşüldü. Bilgi derleme formu yolu ile yazılı, sözlü ve görsel veriler toplandı. Nitel araştırma değerlendirilmesinde içerik analizi yapıldı. Çalışmada, yapılan taramalar sonucunda Elazığ yöresinde bazı bitkisel ilaç ham maddelerin evcil hayvanlarda şişkinlik, meme hastalıkları (mastitis, papillom), zehirlenme, kırık (boynuz, ayak), çeşitli yaralar, güç doğum, eşin düşmemesi, iç parazit mücadelesi, apse, öksürük, sancı, kabızlık ve ishal durumları, vitamin eksikliği ve şap hastalığının tedavisinde kullanıldığı saptanmıştır. Ek olarak hayvan yetiştiriciliğinde iştah açıcı, süt ve döl verimi artırıcı olarak bitkisel ilaç ham maddelerinin kullanıldıkları da görülmüştür. Yörede tavuk ile güvercin ve keklik gibi kuşların hastalıkları ve beslenmesinde maş fasulyesi, kırmızı biber, sarımsak, çedene sakızı, kendir, nohut, dut gibi çeşitli bitkilerin kullanıldığına dair bulgulara ulaşılmıştır. Sonuç olarak, Elazığ yöresinde hayvan hastalıklarında ve hayvan yetiştiriciliğinde kullanılan bitkisel ilaç ham maddelerinin bir kısmının köklerinin baytarnamelere kadar uzandığı; bazı bitkilerin isimlendirilmesindeki ve kullanılış amaçlarındaki farklılıklara rağmen, bu çalışma kapsamında elde edilen sonuçların, genel olarak Anadolu’nun diğer bölgelerinde yürütülmüş olan veteriner hekimliği folkloru çalışmaları ile ortaya konan sonuçlarla uyum içinde olduğu söylenebilir

Anahtar Kelimeler

Elazığ, Bitkisel ilaç ham maddeleri, Veteriner hekimliği folkloru

Herbal Medicine Raw Materials Used as Part of the Veterinary Medical Folklore in the Elazığ Province and its Vicinity

Öz

Abstract This study was aimed collection and assessment of folkloric data on the use of herbal medicine raw materials in animal production and the treatment of animal diseases in the Elazığ province and its vicinity. For this purpose, a total of 80 resource persons, residing in the villages of Elazığ province known to have high levels of animal production, were questioned by face-to-face interviews. Written, oral and visual data were collected by means of a data collection sheet. The study was conducted using qualitative research methods and the data collected was assessed on the basis of a content analysis. The screening conducted in the region demonstrated that some herbal medicine raw materials were used in domestic animals raised in the Elazığ province and its vicinity for the treatment of tympanites, udder disorders (mastitis and papilloma), intoxication, fractures (of the horns and phalanges), wounds, dystocia, placental retention, endoparasitic infections, abscesses, cough, pain, constipation, diarrhoea, vitamin deficiency, and foot- and- mouth disease. Furthermore, it was observed that herbal medicine raw materials were also used in animal production as appetisers and to increase milk yields and fertility rates. Some findings obtained in the study showed that, in the region, various plants, including among others mung bean, red pepper, garlic, turpentine gum, hemp, chickpea, and mulberry were used both to feed and treat avian species, such as chickens, pigeons and partridges. In conclusion, the use of some herbal medicine raw materials in animal production and the treatment of animal diseases in the Elazığ province and its vicinity date back to the times, when the veterinary manuscripts referred to as baytarnames were used. Although the naming and intended use of some herbs were observed to differ, the results obtained in this study were found to be in agreement with results reported in previous veterinary folklore studies carried out in other regions of Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Elazığ, Herbal medicine raw materials, Veterinary medical folklore

Kaynakça

• Kendir G, Güvenç A. Etnobotanik ve Türkiye’de yapılmış etnobotanik çalışmalara genel bir bakış. Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi 2010; 30(1): 49-80.
• Avcı A, Özen R. “Kara hekim: Katran”ın Antalya veteriner hekimliği folklorunda hayvan hastalıklarının tedavisinde kullanımı. F.Ü. Sağ .Bil. Vet. Derg 2016; 30(1): 39-44.
• Baytop T. Türkiye’de bitkiler ile tedavi. İstanbul: Sanal Matbaacılık; 1984.
• Koyuncu O, Yaylacı OK, Tokur S. Geyve (Sakarya) ve çevresinin etnobotanik açıdan incelenmesi. OT Sistematik Botanik Dergisi 2009; 16:123-142.
• Öztürk R. Türkiye'de Veteriner İlaç Sanayiinin Tarihsel Gelişimi. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Ankara: 2002.
• Saraç DU, Özkan ZC, Akbulut S. Ethnobotanic features of Rize/Turkey province. Biological Diversity and Conservation 2013; 6(3): 57-66. Polat R, ve ark. Doğu Anadolu Bölgesinde yapılmış etnobotanik araştırmalar üzerine değerlendirmeler. Biological Diversity and Conservation 2012; 5(2): 23 -40.
• Polat R, ve ark. Doğu Anadolu Bölgesinde yapılmış etnobotanik araştırmalar üzerine değerlendirmeler. Biological Diversity and Conservation 2012; 5(2): 23 -40.
• Sevgi E, Kızılarslan Ç. Bir isim çok bitki - mayasıl otu. Avrasya Terim Dergisi 2013; 1(1): 17 – 29.
• Özgökçe F, Özçelik H. Ethnobotanical aspects of some taxa in East Anatolia (Turkey). Economic Botany 2004; (4): 697-704.
• Yüksel E. Aşağı Fırat Havzasında Veteriner Hekimliği Folkloru Üzerine Araştırmalar. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Elazığ: 2012.
• Erk N. A study of the veterinary section of İbn Al- Awwam’s “Kitab al-Falaha”. Ankara Üniv Vet Fak Derg ; 8(3): 241-250. Erk N. İslam medeniyeti çağında veteriner tababette gelişmeler ve Naseri. Ankara: AÜ Veteriner Fakültesi Yayınları: 109, Yeni Matbaa; 1959.
• Özen A, Taşkın Ü. Baytarname-i Kenan Efendi. Ankara: Bizim Büro Basımevi; 2010.
• Erk N, Dinçer F. XV inci ya da XVI ıncı yüzyıla ait olduğu sanılan bir baytarname incelemesi. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1967; 14(2): 117-139.
• Erk N. Dokuzuncu yüzyıla ait “Kitab Al –Hayl Val-Baytara” üzerinde bir inceleme. Ankara Üniv Vet Fak Derg ; 8(4): 367-386. Özen A. Milli Kütüphanedeki Yazma Baytarnameler Üzerinde Tarihsel İncelemeler. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Ankara: 1999.
• Yiğit A. İlm-i Fürusiyet İsimli Baytarnamenin Veteriner Hekimliği Tarihi, At Yetiştiriciliği ve Hastalıklar Açısından İncelenmesi. Şelçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Ankara: 2011.
• Erk N. “Tuhfetülfarisin Fi Ahval-i Huyul El-Mücahaddin” adlı kitabın ilimler tarihi yönünden incelenmesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 1961; 17: 495-511.
• Erk N. XVI’ıncı asır veteriner hekimliği ve bu asra ait eserler. Ankara: Yeni Desen Matbaası; 1955.
• Erk N. Bir baytarname incelemesi. Ankara Üniv Vet Fak Derg 1960; 6(1-2): 126-135.
• Dinçer F. Türk folklorunda veteriner hekimliği üzerine araştırmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi Veteriner ve Ziraat Fakülteleri Basımevi; 1967.
• Sinmez ÇÇ. Bozlak Kültüründe Folklorik Veteriner Hekimliği ve Hayvancılık Üzerine Araştırma. Şelçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Ankara: 2011.
• Yerlikaya H. Elazığ ve çevresinde hayvan hastalıklarında halk hekimliği üzerine araştırmalar. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2002; 8(2): 131-138.
• Sinmez ÇÇ, Yaşar A. Konya Bölümü folklorik veteriner hekimliğinde ruminantlarda doğum bilgisi ve jinekoloji. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2016; 22(3): 409-415.
• Arslan ES. Ege Bölgesi Folklorunda Veteriner Hekimliği Ve Hayvancılık Üzerine Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Veteriner Hekimliği Tarihi ve Deontoloji Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi; Ankara: 1998.
• Yaşar A, Sinmez CÇ, Aslım G. İç Anadolu Bölgesi Konya Bölümü folklorunda ruminantların paraziter hastalıkları ve tedavi yöntemleri. Kafkas Univ Vet Fak Derg 2015; 21(1): 1-7.