The Disease of Dermatitis in Early Turkish Medical Literature and Folk Medicine

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 498 - 510, 30.09.2024

Şaziye Dinçer Bahadır

https://doi.org/10.31020/mutftd.1520671

Öz

Objective: This study examines the historical progression of dermatitis by analyzing historical medical texts and folk medicine practices. It aims to reveal the richness of Turkish terminology for the disease, explore therapeutic methods used in its treatment, and systematically present associated rituals.
Method: This research investigates the definitions and treatment methods for dermatitis in historical medical texts. Data were collected through a literature review of historical texts, folk medicine studies, and postgraduate theses, and classified using scientific methods. The findings were derived by evaluating this data in the context of current literature. This study was conducted between April 12, 2024 and July 20, 2024.
Result: Dermatitis, characterized by blisters on the skin, is notable for its various terminological names and treatment methods. The study addresses the disease under the headings: “Concept of Dermatitis”, “Treatment of Dermatitis in Historical Medical Texts and Methods Used”, “Folk Medicine and the Concept of Ocak” and “Treatment of Dermatitis in Folk Medicine and Methods Used”. It was observed that the disease has been widely known and prevalent since ancient times. The continued use of traditional methods for centuries in its treatment highlights the significant role of belief in the efficacy of these methods.
Conclusion: The study identified fifty-five distinct terms for dermatitis, highlighting the richness and diversity of Turkish vocabulary. It was found that similar treatment methods have been consistently used from historical medical texts to contemporary folk medicine. The continued use of some rituals today is particularly notable.

Anahtar Kelimeler

dermatitis, terminology, folk medicine, therapeutic methods, rituals

İlk Türkçe Tıp Literatüründe ve Halk Hekimliğinde Temriye Hastalığı

Öz

Amaç: Bu çalışmada temriye hastalığının tarihî seyri ele alınacaktır. Bu, tarihsel tıp metinlerinden hareketle ve halk hekimliği uygulamalarıyla ortaya konulacaktır. Çalışmanın amacı, bu hastalıkla ilgili terminolojinin Türk dili açısından zenginliğini ortaya koymaktır. Araştırmada yalnızca terminolojiye odaklanılmamış, hastalığın tedavisinde kullanılan sağaltma yöntemlerinin üzerinde de durulmuştur. Böylece söz konusu hastalıkla ilgili ritüellerin sistematik biçimde ortaya konulması da amaçlanmıştır.
Yöntem: Çalışmada, tarihsel tıp metinlerinde hastalığın nasıl tanımlandığı ve hastalığı iyileştirmede başvurulan yöntemlere odaklanılmıştır. Hastalığın seyri ile ilgili veriler, literatür taraması yöntemiyle ortaya konulmuştur. Konuyla ilgili tarihi tıp metinlerinden, halk hekimliği ile ilgili müstakil çalışmalardan ve lisansüstü tezlerden derlenen malzeme, bilimsel yöntem izlenerek tasnif edilmiştir. Veriler, güncel literatürün ışığında değerlendirilerek bulgulara ulaşılmıştır. Bu çalışma, 12.04.2024-20.07.2024 tarihleri arasında hazırlanmıştır.
Bulgular: Deride kabarcıklar şeklinde beliren temriye hastalığı hem terminolojide yer alan çeşitli adlandırmalarla hem de tedavi usulleriyle dikkat çeken bir hastalıktır. Bu aşamada hastalık, “temriye kavramı”, “tarihî tıp metinlerinde temriye tedavisi ve tedavide kullanılan yöntemler”, “halk hekimliği ve ocak kavramı”, “halk hekimliğinde temriye tedavisi ve tedavide kullanılan yöntemler” başlıkları altında ele alınmıştır. Hastalığın epey yaygın olduğu, geçmişten beri bilindiği gözlenmiştir. Hastalığın tedavisinde geleneksel yöntemlerin yüz yıllardır sürdürülmesi, tedavide inanmanın ne denli etkili olduğunu göstermesi bakımdan önemlidir.
Sonuç: Çalışma neticesinde bu hastalık için elli beş farklı adlandırmanın yapıldığı tespit edilmiştir. Bu sonuç Türkçenin kelime türetmedeki zenginliğini ve söz varlığı çeşitliliğini göstermesi bakımından önemlidir. Tarihsel tıp metinlerinden günümüz halk hekimliğine uzanan bu uzun çizgide tedavi usul ve yöntemlerinde benzer uygulamaların yapıldığı belirlenmiştir. Hatta bazı ritüellerin günümüzde bile kullanılıyor olması bu anlamda şaşırtıcıdır.

Anahtar Kelimeler

temriye hastalığı, terminoloji, halk hekimliği, sağaltma yöntemleri, ritüeller

Kaynakça

• 1.Tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2009.
• 2. Derleme Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2009.
• 3. Eren H. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Bizim Büro Basımevi; 1999.
• 4. Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2007.
• 5. Kanar M. Farsça Türkçe sözlük. İstanbul: Say Yayınları; 2010.
• 6. Öztek Z. Halk dilinde sağlık deyişleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2006.
• 7. Çağbayır Y. Ötüken Türkçe sözlük. Ankara: Ötüken Yayınları; 2007.
• 8. Kurul. Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2011.
• 9. Acıpayamlı O. Türkiye folklorunda halk hekimliğinin morfolojik ve fonksiyonel yönden incelenmesi. Türk Halk Hekimliği Sempozyumu Bildirileri (23-25 Kasım 1988 Ankara). Kültür Bakanlığı Yayınları. 1989:1-8.
• 10. Celâleddin Hızır (Hacı Paşa). Müntehâb-ı şifâ C.I, (Hazırlayan Zafer Önler). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 1990.
• 11. İshâk bin Murad. Edviye-i müfrede, (Hazırlayan Mustafa Canpolat, Zafer Önler). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 2007.
• 12. Muhammed b. Mahmûd Şirvânî. Tuhfe-i murâdî, (Hazırlayan Mustafa Argunşah). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları; 1999.
• 13. Cerrâh-nâme, (Hazırlayan Serdar Yavuz) İstanbul: Kesit Yayınları; 2013.
• 14. İbrahim bin Abdullah. Alâʿim-i cerrâhîn, (Hazırlayan Mehmet Gürlek). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı; 2016.
• 15. Nidâî. Manzûm tıp kitabı, (Hazırlayan Burhan Paçacıoğlu) Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları; 2010.
• 16. Tabîb İbn-i Şerîf. 15. yüzyıl Türkçe tıp kitabı yâdigâr-ı ibn-i şerîf, (Hazırlayan Murat Dinçer Çekin vd.). İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları; 2017.
• 17. Abd el-Vahhâb b. Cemâl ed-dîn Yûsuf b. Ahmed el-Medâ’î. Kanunçe fi’t-tıbb, (Hazırlayan Nesrin Arı). Yayımlanmamış doktora tezi, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• 18. Sâlih bin Nasrullah. Gâyetü’l-beyan fî tedbîri bedeni’l-insân, (Hazırlayan Zekiye Gül Elbir). Yayımlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• 19. Hekimbaşı Nûh Efendi. Akrabâdîn tercümesi, (Hazırlayan Deniz Balkan). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022.
• 20. Sarı N. Klasik dönem ilaç hazırlama yöntemleri ve terkipleri, (Hazırlayan Nil Sarı vd.). İstanbul: Novertis Yayınları; 2003.
• 21. Üçer M. Geçmişten günümüze Sivas’ta halk hekimliği. XIII. Türk tıp tarihi kongresi (Sivas, 18-21 Ekim 2017). 2021:159-191.
• 22. Boratav PN. 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi; 1984.
• 23. Baysan M. Kütahya ve yakın çevresinde halk hekimliği ile ocak kültü. (Yayımlanmamış doktora tezi). Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020.
• 24. Kaya D. Sivas ziyaret yerlerinde halk hekimliğine bağlı tedavi usulleri. XIII. Türk tıp tarihi kongresi (Sivas, 18-21 Ekim 2017). 2021: 265-279.
• 25. Tanyol C. Din ve âdetler. T.F.A. Dergisi 1960;6 (127):2077-2078.
• 26. Yalçınkaya F. Halk hekimliğinde sağaltma yöntem ve teknikleri. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2019;2(2):70-80.
• 27. Oğuz B. Türkiye halkının kültür kökenleri C.V, İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları, 2005:421. 28. Acıpayamlı O. Türkiye folklorunda halk hekimliği ve özellikleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi 1969;C.XXVI.(1-2):1-9.
• 29. Köprülü F. Edebiyat Araştırmaları, C.I, Ankara: Akçağ Yayınları;2004.
• 30. Kumartaşlıoğlu S. Türk kültüründe ateş ve ocak kültü. (Yayınlanmış doktora tezi). Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• 31. Öngel G. Denizli halk hekimliğinde ocaklar. (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1997.
• 32. Acar HV. Türk halk hekimliğindeki ocak çeşitleri. Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi 2017;7(2):54-72.
• 33. Tozlu S. Çorum halk inançları ve halk hekimliği. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını, 2018.
• 34. Pürlü K. Sivas İlbeyli yöresinde halk hekimliği uygulamaları. XIII. Türk tıp tarihi kongresi (Sivas, 18-21 Ekim 2017). 2021:193-263.
• 35. Çolak F. Yazılı ve sözlü belgeler ışığında Niğde halk hekimliği. Konya: Kömen Yayınları;2015.
• 36. Sever M. Mersin ve yakın çevresinde halk inançları ve halk hekimliği. Ankara: Barış Kitap; 2016.
• 37. Barlas U. Bergama Kozak yaylası geleneksel halk hekimliği. İstanbul: Piya Art Yayınları; 2019.
• 38. Torun C. Halk hekimliği ve Çankırı’daki halk hekimliği ile ilgili inanış ve uygulamalar. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• 39. Demirok R. Hani ve çevresi ile ilgili halk inanışları ve uygulamaları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• 40. Kahraman BS. Türk evren tasavvurunda mitik su ve tükürük ilişkisi. Söylem Filoloji Dergisi 2022;7(2):553-562.