Mardin Coğrafyasında Hekimlik Mesleğine Prosopografik Bir Bakış: Târîhu Duneyser Bağlamında Duneyser’de Faaliyet Gösteren Hekimler

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 930 - 943, 30.09.2025

Mehmet Kavak

Öz

Amaç: Bu çalışmada Artuklular devrinde yaşamış çok yönlü bir alim ve aynı zamanda hekim olan İbn İlalmış’ın (1178-1242) yazdığı Târîhu Duneyser adlı biyografi (tabakât) kitabından hareketle Duneyser (Kızıltepe/Mardin) coğrafyasında aktif hekimlik yapan 8 hekimin biyografisi ele alınacaktır.
Gereç ve Yöntem: Bahsi geçen bu kitabın hekimlerle ilgili olan ve iki kısımdan oluşan yedinci bölümünün yanı sıra bu hekimlerle ilgili olarak bilgi içeren dönemin tarih, coğrafya, tabakât kitapları ve mevcut araştırmalardan yararlanılmıştır.
Bulgular: Artuklu devrinde Mardin yöneticisi Timurtaş’ın tavsiyesiyle Hekim İlalmış’a yazdırılan ve şehrin seçkin bilginlerinin biyografisini konu edinen Târîhu Duneyser isimli kitabı kaynakların çok az bir kısmında zikredilen simaları ele alması bakımından kıymetlidir. Çalışmada adı geçen bazı hekimlerin dönemin tıp dünyasında meşhur olduğu ve eserlerinin günümüze kadar ulaştığı bilinmektedir. Kitapta farklı meslek grubundan altmış kişinin biyografisine yer verilmiş olup bunların sekizi hekimdir ve Duneyser’de aktif hekimlik yapmıştır. Bu hekimlerden ikisinin babası şehirde aktif görev yaparken Duneyser’de doğmuşlar ve hekimlik mesleğine bu şehirde başlamıştır.
Sonuç: Orta Çağ’da önemli şehirler arasında sayılan Duneyser’in gerek tababet gerekse de diğer meslek grupları için uygun bir ortam olduğu söylenebilir. Bağdat ve Musul merkezli eğitim sürecinden geçmiş hekimlerin Duneyser’i tercih etmeleri bu coğrafyada bilimsel ortamı destekleyici bir idarenin olduğuna işarettir. Bu hekimlerin hem kendi aralarında hem de farklı coğrafyalardaki hekimlerle iletişimi ve hoca-öğrenci ilişkisi bilginin taşınmasında ve etkileşimde rol oynayan faktörlerdendir. Dolayısıyla

Anahtar Kelimeler

Duneyser , Mardin , hekim , tıp mesleği.

Etik Beyan

Bu çalışmada bilimsel ve etik ilkelere uyulduğunu ve istifade edilen çalışmaları kaynakçada belirttiğimi beyan ederim.

A Prosopographical Perspective on the Medical Profession in the Mardin Region: Physicians Working in Duneyser in the Context of Tārīkh Dunayser

Öz

Objective: This study focuses on the biographies of eight physicians who practiced medicine in the region of Dunayser (present-day Kızıltepe/Mardin/Türkiye) during the Artuqid period. The primary source is Tārīkh Dunayser, a biographical (ṭabaqāt) work authored by the polymath and physician Ibn al-Ilālmish (1178–1242).
Materials and Methods: The analysis is based on the seventh chapter of Tārīkh Dunayser, which consists of two parts specifically dedicated to physicians. Additional information has been gathered from contemporary historical, geographical, and biographical works, as well as modern academic studies.
Results: Commissioned by Timurtash, the Artuqid ruler of Mardin, this work presents the biographies of sixty distinguished figures, eight of whom were physicians active in Dunayser. The value of the text lies in its coverage of individuals rarely mentioned in other sources. Some of the named physicians were prominent in the medical world of their time, and their writings have survived. Two of them were born in Dunayser and began their careers there, following in the footsteps of their fathers.
Conclusion: Dunayser was a significant medieval city that provided a suitable environment for both medical and scholarly pursuits. The fact that physicians trained in Baghdad and Mosul chose to reside and work there suggests a supportive intellectual and political climate. The interaction among local and regional physicians, along with mentor-student relationships, contributed to knowledge transmission. The shared characteristics of these figures also underscore the prosopographical dimension of the study.

Anahtar Kelimeler

Duneyser , Mardin , physicians , medical profession.

Kaynakça

• 1. İbn İlalmış. Kitâbu târihû Duneyser. thk. İbrâhîm Sâlih. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir; 1992/1413, 6, 19, 179-187, 199, 207-211.
• 2. Yâkût el-Hamavî. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır; 1995, 2/478.
• 3. Abdü’l-hakk el-Bağdâdî. Merâsidü’l-ıttılâ’ alâ esmâi’l-emkine ve’l-bikâ’. çev. H. İbrahim Gökbörü, Ankara: TTK; 2019, 2/45.
• 4. İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır; 1994, 5/147.
• 5. Fîrûzâbâdî. el-Kâmûsü’l-muhît. 8. Baskı, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005/1426, 393, 414.
• 6. Akçay H., “İbn İlalmış’ın Târîhu Duneyser’inde Kızıltepe’nin Eğitim-Öğretim Mekânları”, The Journal of Mesopotamian Studies, 4(2), 197-207, s. 198; 200, 201.
• 7. İbn Havkal. 10. Asırda İslâm Coğrafyası: Sûret el-arz. İstanbul: Yeditepe; 2014, s. 187.
• 8. İbn Cübeyr. Rihletu ibn Cübeyr. Beyrut: Dâru Sâdır; 1964, 217.
• 9. Safedî. el-Vâfî bi’l-vefeyât, thk. Ahmed el-Arnavut-Turkî Mustafa. Beyrut: Dâr’ü İhyâ’ul- Türâs’il-Arabiyye; 1420/2000, 22/282.
• 10. İbnü’l-Müstevfî. Târîhu Erbil. thk. Sâmî es-Sakkâr, Bağdad: Dârü’r-Reşîd li’n-Neşr; 1980, 1/234; 2/163, 397. 11. Sehâvî. el-İʿlân bi’t-tevbîh li-men zemme ehle’t-târîh. thk. Sâlim b. Ganter b. Sâlim ez-Zafîrî, Riyad: Dâru’s-Sumayʿî; 1438/2017, 414.
• 12. İhsân Abbâs, Şezarât min kutub mafkûde fî’t-târîh, Beyrut: Dâru’l-Ğarb el-İslâmî; 1988/1408, 1/163.
• 13. Tomar C. “İbn İlalmış’ın Hilyetü’s-Seriyyîn Min Havâssi’d-Düneysiriyyîn Adlı Eserine Göre Artuklular Döneminde Düneysir’de İlim Hayatı”. I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri: Artuklular. Mardin; 2008, 1-8, 2/3.
• 14. İzgi C. “İbn İlalmış”. DİA. İstanbul: TDV, 20/90-91.
• 15. Aslan A. “Artuklular Zamanında Düneysir (Kızıltepe)’de Arap Edebiyatı Çevresi”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 20/20 (Aralık 2008), 259-281, 273.
• 16. Arslan Özüdoğru C. “Artuklu Döneminde Tıp Faaliyetleri”, Darüşşifa İslam Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, 2/1 (Haziran/June 2023), 1-16, 10.
• 17. İbnu’l-Kıftî. İhbârü’l-ʿulemâʾ bi-ahbâri’l-hükemâʾ. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye; 2005, 183, 219, 248.
• 18. Abdurrahman Acar, “Mardin Artuklularında Adli Teşkilat ve Artuklu Kadıları”, I. Uluslararası Artuklu Sempozyumu Bildirileri: Artuklular, Mardin, 2008, 285-300, 1/292.
• 19. İbn Ebî Usaybia, Uyunü’l-enba fi tabâkati’l-etibba, thk. Nizâr Rıza, Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât; 1965, 349-353, 355, 407-410.
• 20. Coşkun Alptekin. “Artuklular”. DİA, İstanbul, TDV; 1991, 3/ 415-418.
• 21. Köning P. De. “Livre de ce qu'il y a de meilleur dans la médecine [el-Muhtâr fî ʿilm et-tıbb]”. Traité sur le calcul dans les reins et dans la vessie. E.J. Brill, Leyde [Leiden]; 1896, 173-227.
• 22 Thies, Dorothee Butz, “Die Lehren der arabischen Mediziner Tabari und Ibn Hubal über Herz, Lunge, Gallenblase und Milz”, Beiträge zur Sprach- und Kulturgeschichte des Orients, Walldorf/Hessen: Vorndran; 1968.
• 23. Ibn Hubel. Kitab el-muhtarât fi’tıbb, Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye [Osmania Oriental Publications Bureau]; 1364-1363.
• 24. Ahmet Acıduman, “Muheẕẕebu’d-dīn b. Hubel el-Baġdādī’nin Kitābu’l-Muḫtārāt fī’ṭ-Ṭıbb’ında yaşlıların tedbiri üzerine”, Lokman Hekim Dergisi, 2020; 10 (1):115-123, 115, 121-122.
• 25. İbnü’ş-Şa‘âr, Kalâ’idü’l-cümân fî ferâ’idi şu‘arâ’i hâze’z-zamân= Ukûdü’l-cümân, thk. Kâmil Selmân el-Cubûrî, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005, 5/235-236.