Threats, Inspections and Precautions: Some Efforts to Protect Public Health in Istanbul (1885)

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 3, 870 - 880, 30.09.2025

Erol Karcı

Öz

Objective: This study aims to reveal what measures the Municipal Council took against situations that could threaten public health, based on the reports written by a chief inspector and a physician appointed by the Municipal Council in September 1885 following their inspections in certain districts of Istanbul.
Method: Conducted between 15 March and 4 July 2025, this study employed classical methods used in historical research. Within this framework, documents from various classifications of the Ottoman Archives and research works related to the subject were utilised.
Findings: The concept of public health emerged in the Ottoman Empire during the Tanzimat period. With the Tanzimat, modernisation was pursued in many areas, including municipal administration. Cholera epidemics in Istanbul increased attention to street and environmental cleanliness. On 16 August 1854, the Şehremaneti (Municipality) was established by official decree. Furthermore, over t ime, certain legal regulations were enacted to protect public health. Among the duties of the municipal organisation, which developed to cover the whole of Istanbul, was to control food and beverages and those who produced and sold them in order to protect public health. In September 1885, the Municipal Council conducted a series of inspections through its chief inspector and physician. The reports of these inspections are important in that they reveal situations that could threaten public health in Istanbul and the measures taken.
Conclusion: Inspections concentrated in the areas of Hasköy, Piri Paşa, Balat, Kasım Paşa and Kantarcılar, covering shops in various trades and bachelor quarters. It is evident that priority was given to inspecting establishments producing and selling food and beverages, as well as places where people gathered in large numbers. The measures taken demonstrate that the Municipal Council prioritised public health.

Anahtar Kelimeler

Ottoman , İstanbul , Public Health , inspection , disease

Proje Numarası

--

Tehdit, Teftiş ve Önlem: İstanbul’da Kamu Sağlığını Korumaya Yönelik Bazı Çalışmalar (Eylül 1885)

Öz

Amaç: Bu çalışma, Eylül 1885’te Şehremaneti (Belediye) tarafından görevlendirilen bir baş müfettiş ile tabibin İstanbul’un bazı semtlerinde yaptığı teftişler sonucunda kaleme aldıkları raporlara dayanarak, Şehremanetinin kamu sağlığını tehdit edebilecek durumlara karşı ne gibi önlemler aldığını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Yöntem: 15 Mart-4 Temmuz 2025 tarihleri arasında yapılan bu çalışmada tarih araştırmalarında kullanılan klasik yöntem kullanılmıştır. Bu çerçevede Osmanlı Arşivi’nin farklı tasniflerinde yer alan belgelerden ve konuyla ilgili araştırma eserlerinden yararlanılmıştır.
Bulgular: Osmanlı Devleti’nde kamu sağlığı anlayışının ortaya çıkması Tanzimat Döneminde olmuştur. Tanzimat’la birlikte birçok alanda olduğu gibi belediyecilik alanında da modernleşme yoluna gidilmiştir. İstanbul’da görülen kolera salgınları sokak ve çevre temizliğine dikkati arttırmıştır. 16 Ağustos 1854’te resmi bir tebliğ ile Şehremaneti (Belediye) kurulmuştur. Ayrıca zaman içerisinde kamu sağlığını koruma adına bazı yasal düzenlemeler de yapılmıştır. İstanbul’un tamamını kapsayacak şekilde gelişen belediye teşkilatının görevleri arasında halkın sağlığını korumak için yiyecek ve içecekler ile bunları üretip satanları kontrol etmek de bulunmaktaydı. Şehremaneti, Eylül 1885’te görevlendirdiği baş müfettiş ve tabip marifetiyle bir dizi teftiş gerçekleştirmiştir. Bu teftişlere ait raporlar İstanbul’da kamu sağlığını tehdit edebilecek nitelikteki durumları ve alınan önlemleri göstermesi bakımından önemlidir.
Sonuç: Hasköy, Piri Paşa, Balat, Kasım Paşa ve Kantarcılar çevresinde yoğunlaşan teftişlerde çeşitli iş kollarındaki dükkanlar ve bekar odaları teftiş edilmiştir. Yiyecek-içecek üreten ve satan mekanlar ile insanların toplu olarak bir arada bulundukları yerlerin teftişine önem verildiği görülmektedir. Alınan önlemler Şehremanetinin kamu sağlığını dikkate aldığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı , İstanbul , Kamu Sağlığı , teftiş , hastalık

Etik Beyan

--

Destekleyen Kurum

--

Proje Numarası

--

Teşekkür

--

Kaynakça

• 1. Yaşayanlar İ. Bir Hastalık Olarak Kolera ve Tarihte Kolera Pandemileri. Bitmeyen Hikâye: Küresel Salgın Çağında Tarihe Yeniden Bakmak (Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı Pratikleri), Yaşayanlar İ. editör, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2022: 59-70.
• 2. Tapia A. A. D. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kamu Sağlığı Anlayışına Doğru (16.-18. Yüzyıl), Tıbbî Hatalar, Şarlatanlık ve Devlet Denetimi. Toplumsal Tarih Eylül 2013, 237: 22-27.
• 3. Şimşek K. Osmanlı Devri Denizli’de Salgın Hastalıklar. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2020, 38: 163-176.
• 4. Ortaylı İ. Belediye, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992: 398-402.
• 5. Mazak M., Güldal F. Osmanlı’dan Günümüze Temizlik Tarihi, Tanzifat-ı İstanbul, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011.
• 6. Yıldırım N. İstanbul’un Sağlık Tarihi, Sağlık Teşkilatı-Salgınlar Bulaşıcı Hastalıklar ve Mücadele Koruyucu Sağlık Kurumları-Hastaneler-Tıp Eğitimi, İstanbul: 2010.
• 7. Argunhan B. İstanbul Şehremaneti (1855-1858), Kırıkkale Hukuk Mecmuası 2022, 2 (1): 149-180.
• 8. Yıldırım N. Osmanlı Devleti’nde Gıda Kontrolüne Bakış, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Dergisi Aralık, Ocak, Şubat 2011-2012, 21: 68-73.
• 9. Ortaylı İ. Türk Belediyesinin Denetim Yetkisinin Tarihi Gelişimi ve Günümüzdeki Durumu. Amme İdaresi Dergisi 1973, 6 (4): 14-24.
• 10. Düstur. Birinci Tertip, C. 5, Ankara: Başvekalet Matbaası; 1937.
• 11. Billur D. İstanbul’da Bulaşıcı Hastalık Tarihinden Kesitler: Şahsiyetler, İmgeler ve Mekanlar Üzerinden Bir İnceleme. MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 2020, 2 (22): 218-237.
• 12. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Yıldız Arşivi Resmi Maruzat (Y…A…RES.) 28/39, 1 Nisan 1885.
• 13. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaiyye Kalemi (MF. İBT.) 19/51, 9 Ağustos 1885.
• 14. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Yıldız Arşivi Şehremaneti Maruzatı (Y..PRK. ŞH.) 2/26, 8 Eylül 1885.
• 15. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Yıldız Arşivi Mütenevvi Maruzat (Y..MTV.) 18/109,16 Eylül 1885.
• 16. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Yıldız Arşivi Şehremaneti Maruzatı (Y..PRK. ŞH.) 2/29, 30 Eylül 1885.
• 17. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret, Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM.) 234/19, 5 Eylül 1861.
• 18. Özgür H. Tanzimat’tan Cumhuriyete Temizlik ve Halk Sağlığı Hizmetleri, Osmanlı, C. 5, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999: 116-128.
• 19.Gültekin E., Doğan G. Osmanlı Dönemi Belediye Tabipliği Uygulamasına Karamürsel Örneğinde Bir Bakış, Lokman Hekim 2018, 8 (3): 218-223.
• 20. Düstur. Birinci Tertip, C. 2, Matbaa-ı Âmire; 1289.
• 21. Düstur. Birinci Tertip, C. 4, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası; 1299.