Two Examples of Industrial Heritage: Gaziantep Kürkçü and Elbeyli Soap Factories

Yıl 2022, , 559 - 587, 31.08.2022

Müge Çiftyürek

https://doi.org/10.26835/my.1126914

Öz

Gaziantep is a convenient olive region due to its geographical location. In this context, soap factories were built in the city because one of the raw materials of soap is olive oil. Kürkçü and Elbeyli Soap Factories are two of the structures that have survived to the present day. There have been khans known by the same names next to the soap factories. While these khans were evaluated in various studies, it has been determined that the soap factories were ignored. However, the Kürkçü and Elbeyli Soap Factories, together with their khans, are an important industrial heritage that contributed greatly to the local economy of Gaziantep in the late 19th century. As a result, in this study, these soap factories have been discussed in detail for the first time with their architecture, space functions, facade features, and history. It has been introduced by comparing other soap factories in the region with similar examples outside Turkey.

Anahtar Kelimeler

Soap Factory, Gaziantep, Industrial Heritage, Soap Production

Endüstri Mirasına İki Örnek: Gaziantep Kürkçü ve Elbeyli Sabunhaneleri

Öz

Gaziantep coğrafi konumu nedeniyle elverişli bir zeytin bölgesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda sabunun hammaddelerinden birinin zeytinyağı olması, kentte sabunhanelerin inşa edilmesini kaçınılmaz kılmıştır. Kürkçü ve Elbeyli Sabunhaneleri günümüze ulaşan söz konusu nadir yapılardan ikisidir. Sabunhanelerin bitişiğinde aynı isimlerle bilinen hanları da mevcuttur. Bu hanlar çeşitli çalışmalarda değerlendirilirken sabunhanelerle olan bağlantısının göz ardı edildiği görülmüştür. Oysaki Kürkçü ve Elbeyli Sabunhaneleri hanları ile birlikte 19. yüzyıl sonlarında Gaziantep’in yerel ekonomisine büyük katkı sağlayan önemli birer endüstri mirasıdır. Sonuç olarak bu çalışmada, adı geçen sabunhaneler mimarisi, mekânsal işlevleri, cephe özellikleri, tarihçeleri ile detaylı olarak ilk kez ele alınmış ve bölgede tespit edilen diğer sabunhaneler ile Türkiye dışındaki benzer örneklerle karşılaştırılarak tanıtılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sabunhane, Gaziantep, Endüstri Mirası, Sabun Üretimi

Kaynakça

• Adıyeke, A. N. (2010). XVIII. Yüzyılda İstanbul’un Zeytinyağı ve Sabun İhtiyacının Karşılanmasında Girit’in Rolü, XV. Türk Tarih Kongresi, C. IV, Kısım III, Ankara, 1743-1753.
• Aksoy, Y. (1993). İzmir’de İlk Ulusal Sanayiciler ve Sanayi Odasının Kuruluşu, Son Yüzyıllarda İzmir ve Batı Anadolu Uluslararası Sempozyumu Tebliğleri, 197-214.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1889-1890.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1891.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1893-1894.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’Industrie, De L’Administration Et De La Magistrature, Constantinople: Cervati Freres & Cie, 1896.
• Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, Constantinople: The Annuaire Oriental & Printing Company Limited, 1909.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie Administration, Magistrature de L’Empire Ottoman, Constantinople: Française L. Mourkides, 1912.
• Annuaire Oriental Commerce, Industrie Administration, Magistrature, Constantinople: Alfred Rizzo, 1921.
• Annuaire Commercial Turc (1924-1925), Stamboul-Constantinople.
• Armağan, A. L. (2005). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Batı Anadolu’da Zeytincilik ve Bu Faaliyetin İstanbul’un İaşesindeki Yeri, XIV. Türk Tarih Kongresi, C. II, Kısım II, Ankara, 960-982.
• Azzopardi, P. (1929). Annuaire Oriental, İstanbul.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubi Kalemi Deavi Evrakı (A. MKT. DV.), 175/62.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafi Mektubi Kalemi (A. MKT.), 236/11.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Adliye (C.ADL.), 31/1882.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Belediye (C. BLD.), 130/6477.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet Belediye (C. BLD.), 66/3296.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet İktisat (C. İKTS.), 42/2098.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 1608/95.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dâhiliye Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat Müdürlüğü (DH. UMVM.), 101/41.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR. TO.), 529/71.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Dâhiliye (İ. DH.), 653/45408.
• Bayraktar, B. (2014). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Ayvalık Tarihi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
• Bozgeyik, Ö. ve Dalkılıç, N. (2018). Traditional Soap Workshops in Nizip (Gaziantep),South-Eastern Turkey, Industrial Archaeology Review, Vol. 40, 1-14.
• Bülbül, A. H. (2021). İstanbul’da Osmanlı Dönemi Endüstri Yapılarının Mimarisi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Camuz, D. (2016). Conservation Of Kuseyri Soap Factory As An Industrial Heritage In Antakya, Master of Science, İzmir Institute of Technology, İzmir.
• Cengizkan, M. (2006). Endüstri Yapılarında Yeniden İşlevlendirme: “İş”i Biten Endüstri Ne “İş”e Yarar?, Dosya Dergisi, S. 45, 9-13.
• Childs, W. J. (1917). Across Asia Minor on Foot, London.
• Çam, N. (2006), Türk Kültür Varlıkları Envanteri Gaziantep, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Çiftyürek, M. (2021). Türkiye’de Sabunhaneler, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Denizli.
• Çitçi, H. R. ve Yener, Ş. S. (1971). Osmanlı Devleti’nin Son Yıllarında Gaziantep’te Sanat ve Ticaret Dalları, Yeni Matbaa, Gaziantep.
• Doğan, F. (2007). Osmanlı Devleti’nde Zeytinyağı (1800-1920), Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, İktisat Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. Erdem, C. (1942-1943). Ticaret Yıllığı Annuaire-Commercial, İstanbul.
• Gaziantep İl Yıllığı 1968. (1969), Ankara.
• Gaziantep Valiliği (2005). Gaziantep Kültür Envanteri, Gaziantep.
• Grandin, T. (1984). La Savonnerie Traditionnelle A Alep, Bulletin d’etudes Orientales, 36, 144-160.
• Güllü, R. E. (2009). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gaziantep Ermenileri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Gürsoy, M. (1993). İzmir Sanayinin Geçmişi ve Bugünü, Son Yüzyıllarda İzmir ve Batı Anadolu Uluslararası Sempozyumu Tebliğleri, 123-133.
• Güzelbey, C. C. (1966). Gaziantep Şer’i Mahkeme Sicilleri I (Cilt 153-160), Sanat Matbaası, Gaziantep.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1284, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1285, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1300, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1306, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1307, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1310, Halep Vilayet Matbaası.
• Halep Vilayeti Salnamesi, 1320, Halep Vilayet Matbaası.
• Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi, 1307, Hüdavendigar Vilayet Matbaası.
• Issawi, C. (1966). The Economic History Of The Middle East 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago and London.
• Karesi Vilayetine Mahsus Salname, 1305, Balıkesir Vilayet Matbaası.
• Kıraç, B. (2001). Türkiye’deki Sanayi Yapılarının Günümüz Koşullarına Göre Yeniden Değerlendirmeleri Konusunda Bir Yöntem Araştırması, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Köksal, G. (2005). İstanbul’daki Endüstri Mirası İçin Koruma ve Yeniden Kullanım Önerileri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Kütükoğlu, M. S. (1992). Tanzimat Devrinde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri, 150. Yılında Tanzimat, 91-138.
• Martal, A. (1993). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir’in Sosyo-Ekonomik Yapısında Gerçekleşen Değişmeler, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/3, 117-131.
• Saner, M. (2012). Endüstri Mirası: Kavramlar, Kurumlar ve Türkiye’deki Yaklaşımlar, Planlama, S. 52, 53-66.
• Ocakoğlu G. ve Koraltürk, M. (2003). Sabunun Hikâyesi, İstanbul.
• Onat, M. (1936). Teorik ve Pratik Sabunculuk ve Yağ Tasfiye Usulleri, Aydınlık Basımevi, İstanbul.
• Özkarcı, M. (1997). Gaziantep’te Dört Han, Vakıflar Dergisi, S. XXVI, 275-312.
• Özkarcı, M. (1999). Gaziantep Elbeyli Hanı, Cumhuriyet’in 75. Yılına Armağan Gaziantep, 311-326.
• Özlü, Z. Y. (2017). Gaziantep’in 1923-1938 Yılları Arasında Ekonomik ve Bayındırlık Alanındaki Faaliyetleri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10/51, 330-342.
• Özpay, A. ve Yakar, H. İ. (2010). Halep’te Adım Adım Osmanlı’nın İzinde, Ankara.
• Öztürk, S., ve Sarıyıldız, G. (1997). Antik Çağdan Günümüze Temizliğin Değişmeyen Sembolü: Sabun, Tombak, S. 15, 42-54.
• Öztürk, S. (2002). Osmanlı Devleti’nde Sabun Sanayii, Türkler Ansiklopedisi, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, 781-790.
• Rizzo, A. (1930). Annuaire Oriental, Wien.
• Rizzo, A. (1932). Şark Ticaret Yıllığı-Annuaire Oriental, İstanbul.
• Sami, Ş. (1314). Kamusu’l Alam, C. 5, İstanbul.
• Sarıyıldız, G. (2003). İstanbul Sabun Tahsissatı ve Bu Tahsisatta Sabuncu Esnafının Yükümlükleri. Osmanlı Öncesi İle Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemlerinde Esnaf ve Ekonomi Semineri Bildiriler 2, Globus Dünya Basımevi, 363-373.
• Şıvgın, H. (1997). 19. Yüzyılda Gaziantep, Gaziantep Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, Ankara.
• Ticaret Yıllığı-Annuaire Oriental (1938). İstanbul.
• Türkiye Ticaret Odaları, Sanayi Odaları ve Ticaret Borsaları Birliği (TSOTBB) (1958). Türkiye’de Sabun Sanayii. TSOTBB Matbaası.
• Yıldırım, E. ve Çağdaş, G. (2018). Gaziantep Geleneksel Mimari Dokusunun Sosyo-Kültürel Bağlamda Mekân Dizimsel Analizi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17/2, 508-532.
• İnternet Kaynakları https://www.houshamadyan.org/tur/haritalar/halep-vilayeti/ayntab/din/misyonerler.html erişim: 11.11.2020, 18:30
• https://www.palestinephotoproject.org/Gallery-Folder/Commercial/i-qbrNk83/ erişim: 27.04.2020, 21:45