From a Menzil Town to an Industrial City; Gebze

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 4, 953 - 986, 20.12.2023

Vildan Ceco Elif Özlem Aydın

https://doi.org/10.26835/my.1360777

Öz

Gebze has been an important place throughout history due to its geographical location, being on the trade and transportation routes that connect Istanbul with Anatolia. Within the conquest of Istanbul in the 15th century Gebze became an important destination town used especially in military expeditions to the east. Gebze became an important military, economic and cultural center with the social complex, built by Vizier Çoban Mustafa Pasha in the 16th century. Because the Istanbul-Baghdad railway, which reached Gebze at the end of the 19th century, passed away from the city center, negatively affected the role of Gebze as a destination town in terms of transportation and lojistic. The main transformation in the settlement began with the decentralization of the industry in Istanbul in the 1960s.

Gebze entered a process of uncontrolled - rapid urbanization and began to gain a different identity with the migration that depends on increasing industrial activities in the second half of the 20th century. The negative consequences of this situation were tried to be eliminated with development plans, but these applications remained incapable for rapidly growing settlement due to insufficient infrastructure. Unfortunately, as a result of intensive construction pressure the cultural heritage of the city has also been negatively affected.

In this study, general problems of the protected areas of Gebze city center settlement defined by the relevant T.R. Regional Boards for the Protection of Cultural and Natural Properties, named “Gebze Çoban Mustafa Paşa Complex Protection Area”, “Sultan Orhan Mosque and its Surrounding Urban Protected Area” and “Transition Area” have been investigated. The development and protection activities carried out within the scope of the study area from the 1960s to the present were examined within the help of relevant literature, Municipality archives, Iller Bank archives, and Regional Protection Board archives. The study aims to evaluate the impacts and contributions of these planning and conservation activities on the protected areas in Gebze city center. For this purpose, a field study was conducted, texture analyses were prepared and analysis data were evaluated to identify current problems regarding cultural heritage values in the study area. Based on literature-archive researches, observation-photographic findings and analysis data, general problems of the study area were identified, silhouette studies were carried out on sample streets and avenues and appropriate rehabilitation suggestions were developed. Suggestions are presented regarding the sustainability of relevant urban protection areas and their surroundings.

Anahtar Kelimeler

Gebze, Menzil Town, Industrial City, Cultural Heritage, Protection Issues

Bir Menzil Kasabasından Sanayi Kentine; Gebze

Öz

Gebze, coğrafi konumu itibariyle İstanbul’un Anadolu ile ilişkisini sağlayan ticaret ve ulaşım yolları üzerinde bulunmasından dolayı tarih boyunca önemli bir yere sahip olmuştur. 15. yüzyılda İstanbul’un fethiyle birlikte özellikle doğuya olan seferlerde kullanılan önemli bir menzil kasabası halini alan Gebze, 16. yüzyılda Vezir Çoban Mustafa Paşa tarafından yaptırılan külliye ile askeri, ekonomik ve kültürel yönden önemli bir merkez konumuna gelmiştir. 19. yüzyıl sonlarında İstanbul-Bağdat tren yolunun kent merkezinden uzak bir noktadan geçmesi ulaşım ve lojistik açıdan Gebze’nin menzil kasabası rolünü olumsuz yönde etkilemiş olsa da yerleşimde esas dönüşüm 1960’lı yıllarda İstanbul’daki sanayinin desantralizasyonuyla birlikte başlamıştır.

20. yüzyılın ikinci yarısında bölgede artan sanayi faaliyetleriyle beraber gelen göçle Gebze kontrolsüz ve hızlı bir kentleşme sürecine girmiş ve farklı bir kimlik kazanmaya başlamıştır. Bu durumun olumsuz sonuçları imar faaliyetleri ile giderilmeye çalışılmış, ancak altyapı yetersizliği ile hızla büyüyen yerleşim için bu uygulamalar yetersiz kalmıştır. Yoğun yapılanma baskısı sonucunda kentin sahip olduğu kültürel miras maalesef durumdan olumsuz şekilde etkilenmiştir.

Bu çalışmada Gebze ilçe merkezinde ilgili T.C. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından “Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Koruma Alanı”, “Sultan Orhan Camii ve Çevresi Kentsel Sit Alanı” ile “Etkileme Geçiş Alanı” olarak belirlenen koruma alanlarının genel sorunları ele alınmıştır. 1960’lardan günümüze çalışma alanı kapsamında gerçekleştirilen imar ve koruma faaliyetleri ilgili literatür, Belediye arşivi, İller Bankası arşivi ve Koruma Bölge Kurulu arşivi taramaları yardımıyla irdelenmiştir. Çalışma kapsamında bu imar ve koruma faaliyetlerinin Gebze kent merkezindeki koruma alanlarına olan etki ve katkılarının değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla alan çalışması gerçekleştirilmiş, çalışma alanındaki kültürel miras değerlerine dair güncel sorunların tespiti için dokuda mimari analizler yürütülmüş ve analiz verileri değerlendirilmiştir. Literatür-arşiv araştırmaları, gözlem-fotografik tespitler ve analiz verilerine dayanarak çalışma alanının koruma sorunları tespit edilmiş, örneklem sokak ve caddelerde siluet çalışmaları gerçekleştirilmiş ve uygun rehabilitasyon önerileri geliştirilmiştir. İlgili kentsel koruma alanlarının ve çevresinin sürdürülebilirliği konusunda öneriler sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Gebze, Menzil Kasabası, Sanayi Kenti, Kültürel Miras, Koruma Sorunları.

Kaynakça

• Arseven, C. E. (1928). Türk Sanatı. İstanbul: Akşam Matbaası.
• Atelye70, (2000). Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Çevre Düzeni Projesi. İstanbul: Gebze Belediyesi.
• Aydın, E. Ö. (2009). Gebze’nin Kentsel Kimlik Bileşenleri. K mim, 4, 42-46.
• Ayverdi, E. (1956). Orhan Gazi Devrinde Mimari. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 5, 115- 155.
• Ceco, V. (2022). Gebze Kentsel Sit Alanlarındaki Koruma Sorunları ve İyileştirilmesi İçin Öneriler. Yüksek Lisans Tezi. Gebze Teknik Üniversitesi/ Fen Bilimleri Enstitüsü, Gebze.
• Ceco, V., Fotoğraf Arşivi.
• Çelik, G. (2003). Gebze (Sosyo-Ekonomik Bir İnceleme): Cilt 1. Gebze: Gebze Belediyesi.
• Çelik, G. (2004). Gebze (Sosyo-Ekonomik Bir İnceleme): Cilt 2. Gebze: Gebze Belediyesi.
• Dağlı, Y. & Kahraman, S. A. (1999). Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa- Bolu- Trabzon- Erzurum- Azerbaycan- Kafkasya- Kırım- Girit: 2. Cilt 1. Kitap, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Doğu Marmara Kalkınma Ajansı (MARKA) (2012). İstanbul Sanayisinin Desantralizasyonu Doğu Marmara Bölgesi Değerlendirmesi. Kocaeli.
• DPT (2004). İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması. Ankara: Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü Yayını.
• Ertin, G. (1988). Gebze’nin Sosyo-Ekonomik Evrimi (1935-1988). Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi.
• Gebze Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü. Gebze 1962 Tarihli Hava Fotoğrafı.
• Gebzeto (1993). Dünden Yarına Gebze. Gebze: Gebze Ticaret Odası Yayını.
• Halaçoğlu, Y. (1981). Osmanlı İmparatorluğu'nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar. Osmanlı Araştırmaları, 2, 123- 132.
• KKVKK Arşivi (2021), Kocaeli Kültür Varlıklarını Koruma Kurulu.
• Milli Savunma Bakanlığı, Harita Genel Müdürlüğü Arşivi. Gebze 1940 – 2001 Hava Fotoğrafları.
• Müderrisoğlu, F. (1995). Bani Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze. Vakıflar Dergisi, 25, 67-124.
• Öner, Ö., Fotoğraf Arşivi.
• ResGaz 2, (1985). İmar Kanunu. 9 Mayıs 1985 tarih ve 18749 sayılı Resmi Gazete.
• Salt Araştırma, Ali Saim Ülgen Arşivi.
• Salt Araştırma Arşiv belgesi
• Şenyuva, P., Fotoğraf Arşivi.
• Tamer, C. (2004). Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Restorasyonu. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını. (İlk Baskı 1999)
• TÜİK, (2021). Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Verileri. Türkiye İstatistik Kurumu.
• Ukuşlu, H. (2004). Kentleşme ve Sağlık Hizmetleri Sunumu: Gebze Örneği. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi.
• Ünver, S. (1931). 137 Numaralı Defter. Ord. Prof. Dr. Süheyl Ünver’in Defter ve Notlarında (Kocaeli) İzmit- Gebze, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• YD Mimarlık (2012). Gebze Kent Merkezi Planla Önerilen Yapılaşma İçin Cephe Tasarım Rehberi, Gebze Belediyesi.
• Yücel, E. & Soyhan, C. (1976). Gebze ve Eskihisar. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayını.