A Critical Approach to Make the Pertev Pasha Social Complex, a Node of Land and Coastal City, Visible Again

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: 1, 135 - 167, 30.04.2024

Zuleyha Kübra Çapın Elif Yeşim Kösten

https://doi.org/10.26835/my.1409778

Öz

The city of Izmit, located at one of the strategic transition points of the Anatolian geography and where many commercial routes approach from both the coast and land, was one of the most important stops of the Silk Road in the 16th century. Focusing on the Pertev Pasha Complex built by Mimar Sinan during the Ottoman Period, which Evliya Çelebi mentioned in his travelogues, the study focuses on the historical context of the complex and how this focal point is perceived in today's city and its current role in the texture. The study aims to examine chronologically, through urban planning decisions, the transformation of the Pertev Pasha Social Complex, which was a range complex on the caravan route, into a singular worship structure called the Yeni Cuma Mosque today, and will also make visible the parts it contained at the time it was built and the spatial relationship between them.

The mosque structure, which continues to be just a landmark today, is located in the city as traces of ruins, as a result of the buildings within the social complex being damaged one by one at different times and this loss of identity being ignored in current planning decisions and urban practice. The translation of the name "Pertev Pasha Mosque and Social Complex", which is the name of the social complex and which we can define as one of the most important elements of identity, as "New Friday Mosque", constitutes the most important factor in the loss of its place in the urban context.

The aim of this study is to emphasize the importance of being able to analyze cities like Anatolia, which have multi-layered and unique identity values, with multiple and transversal readings in order to eliminate the loss of urban identity, which is frequently encountered in our country, instead of dressing cities with identities far from their own contexts and completely erasing the memory of the city with popular design moves from the top. At the same time, by revealing the historical significance of the complex and thus understanding its current role within the complex fabric of the urban fabric, it offers suggestions that will guide urban design decisions and potential interventions to be taken regarding the preservation and revitalization of this cultural node.

Anahtar Kelimeler

Daily Life, Urban Perception, Pertev Pasha Social Complex, Yeni Cuma Mosque

Bir Kara ve Kıyı Kenti Düğümü Olan Pertev Paşa Külliyesi’nin Yeniden Görünür Kılınması İçin Eleştirel Bir Yaklaşım

Öz

Anadolu coğrafyasının stratejik geçiş noktalarından birinde konumlanan ve birçok ticari yolun hem kıyıdan hem de karadan yaklaşarak düğümlendiği İzmit kenti, 16. Yüzyılda İpek Yolu’nun en önemli duraklarından biri durumundadır. Evliya Çelebi’nin seyahatnamelerinde bahsettiği Osmanlı Döneminde Mimar Sinan tarafından yapılan Pertev Paşa Külliyesi'ne odaklanan çalışma, külliyenin tarihsel bağlamı ve günümüz kentinde bu odak noktasının nasıl algılandığı ve dokudaki güncel rolü üzerinde durmaktadır. Kervan yolu üzerinde bir menzil külliyesi olan Pertev Paşa Külliyesinin, günümüzde Yeni Cuma Camii adıyla tekil bir ibadet yapısına dönüşümünü, kentsel planlama kararları üzerinden kronolojik olarak incelemeyi hedefleyen çalışmada, yapıldığı dönemde bünyesinde barındırdığı parçalar ve onlar arasındaki mekânsal ilişkiyi de görünür kılacaktır.

Günümüzde sadece bir işaret ögesi olmaya devam eden cami yapısı, külliye bünyesindeki yapıların farklı zamanlarda tek tek zarar görmesi, güncel planlama kararlarında ve kent pratiğinde bu kimlik kaybının önemsenmemesi sonucunda, harabe niteliğinde izler olarak kentte yer almaktadır. Külliyenin ismi olan ve kimliğin en önemli girdilerinden bir olarak tanımlayabileceğimiz “Pertev Paşa Cami ve külliyesi” isminin de “Yeni Cuma Camii” olarak çevrilmesi kent bağlamlıdaki yerinin kaybolmasındaki en önemli unsuru oluşturmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, ülkemizde sıklıkla rastlanan kentsel kimlik kaybının giderilmesi adına, kentlere kendi bağlamlarından uzak kimlikler giydirilmesi ve tepeden inen popüler tasarım hamleleri ile kentin hafızasının tamamen silinmesi yerine, Anadolu gibi çok katmanlı ve biricik kimlik değerlerini barındıran kentleri, çoklu ve çapraz okumalarla doğru analiz edebilmenin önemini vurgulamaktır. Aynı zamanda, külliyenin tarihsel önemini açığa çıkararak ve dolayısıyla kompleksin kentsel dokunun karmaşık dokusu içindeki mevcut rolünü kavrayarak, bu kültürel düğümün korunması ve yeniden canlandırılmasıyla ilgili alınacak kentsel tasarım kararlarına ve potansiyel müdahalelere de yön verecek öneriler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gündelik Yaşam, Kentsel Algı, Pertev Paşa Külliyesi, Yeni Cuma Camii

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (1989). Mimar Sinan'ın Şehirci Yönü. Vakıf Haftası Dergisi, 6(1989), 131-139.
• Aktüre, S. (1985). Anadolu kentinde Türkleşme-İslamlaşam süreci, mekansal yapı değişim ve "İslam mimari mirası". İslam Mimari Mirasını Koruma Konferansı, (s. 22-26). İstanbul.
• Anonim. (1973). Kocaeli Hükümet Konağı Mimari Proje Yarışması. Arkitekt, 3(351), 151-157.
• Aru, K. A. (1953). İzmit Şehri İmar Planı. Arkitekt, 1953(09-12), 208-216.
• Aslanoğlu, İ. (1987). Siting of Sinan's Külliyes in Istanbul. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre, 1(2), 192-197.
• Avdan, F. (2009). Cumhuriyet Dönemi Kentleşme Sürecinde Planlama Deneyimi: 1930-1980 İzmit Planları (Yüksek Lisans Tezi). Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli, 249032.
• Barkan, Ö. L. (1963). Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Çalışmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1-2), 239-296.
• Burelli, R. (1987). Vision and Representation of Urban Space. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre, 1(2), 42-47.
• Çalık Ross, A. (2007). Antik İzmit Nikomedia. İstanbul: Delta.
• Çetin, E. (2014). Franz Taeschner'in Muhtelif Devirlerde Anadolu'nun Yolları Ve Cihan Münakalatına Nazaran Vaziyeti İsimli Eseri Üzerine Notlar. Journal of History School, 7(7), 321-343.
• Erdoğan, A. (1942). Kanunî Süleyman Devri Vezirlerinden Pertev Paşa'nın Hayatı ve Eserleri. Vakıflar Dergisi, 2(1942), 233-240.
• Erol, Ö. S. (2014). Tarihsel Süreçte İzmit Hükümet (Vilayet) Konakları ve İktidarın Temsiliyetindeki Değişim. Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi, 0(6), 143-165.
• Erol, Ö. S., & Mehtap, Ö. (2015). Kolektif Belleğin Kamusal Alandaki İzleri: İzmit Fevziye, Yenicuma ve Çocuk Parkı. Tarih ve Uygarlık İstanbul Dergisi(7), 183-212.
• Fıratlı, N. (1971). İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi. İstanbul: Millî Eğitim. Gündoğdu, H., & Işık, R. (2015). İzmit Pertev Paşa Külliyesi’nin klasik Osmanlı mimarisindeki yeri ve önemi. Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli tarihi sempozyumu bildirileri (s. 1587-1607). Kocaeli: Kocaeli Belediyesi.
• Hakky, R. (1992). The Ottoman Külliye Between the 14th and 17th Centuries: Its Urban Setting and Spatial Composition. (Doktora Tezi). Virginia Polytechnic Institute and State University.
• Kaya, Ş. (2008). Tanzimat'tan Cumhuriyet'e İzmit kenti. (Doktora Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 227570.
• Kishalı, E., Bayraktar, N., & Şener, M. (2019). Kocaeli Tarihi Cami Örnekleri Üzerinden Planlı Koruma Kapsamında Hasarsız Test Uygulamaları: Çoban Mustafa Paşa Cami, Fevziye Cami Ve Pertev Paşa Cami. METU JFA, 36(1), 107-136.
• Kocaeli Tarihi, Feyzullah Yavuz Ulugün Arşivi
• Kortan, E. (1987). The Role ofSinan's Work within the Urban Context. Environmental Design: Journal of the İslamic Environmental Design Research Centre, 1(2), s. 140-145.
• Kuban, D. (1968). Anadolu - Türk Şehri: Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler. Vakıflar Dergisi, 7(1968), 53-73.
• Kuban, D. (2000). İstanbul, bir kent tarihi: Bizantion, Konstantinopolis, İstanbul. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Lynch, K. (1960). Image of the City. Cambridge: MIT.
• Müderrisoğlu, M. F. (1993). 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda inşa edilen menzil külliyeleri. (Doktora Tezi). Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 26674.
• Necipoğlu, G. (2005). The Age of Sinan: Architectural Culture in the Ottoman Empire. New Jersey: Princeton University.
• Norberg-Schulz, C. (1985). The concept of dwelling : on the way to figurative architecture. New York: Electa.
• Osmay, S. (1998). 1923’ten Bugüne Kent Merkezlerinin Dönüşümü. Y. Sey içinde, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Özcan, K. (2006). Tanzimatın Kent Reformları: Türk İmar Sisteminin Kuruluş Sürecinde Erken Planlama Deneyimleri (1839–1908). Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7(2), 149-180.
• Özel, M. K. (2004). Dini mimaride merkez kavramı (Tapınma mekanına 'Merkez' kimliği kazandıran dini öğeler). (Doktora Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 78386.
• Özer, F. (1987). The Complexes built by Sinan. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre, 1(2), 198-205.
• Özgen Kösten, E. Y. (2015). Kentsel Kimliğin Değişen Görüntüleri: Eski Kent, Yeni Merkez-izmit. NWSA-Social Sciences, 10(1), 1-19.
• Öztüre, A. (1981). Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi. İstanbul: Çeltüt.
• Ramsay, W. M. (1960). Anadolu'nun tarihî coğrafyası. Ankara: Milli Eğitim.
• Reyhanlı, T. (1974). Osmanlılarda Külliye Mimarisinin Gelişmesi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Rossabi, M. (2014). The "Decline" of the Central Asian Caravan Trade. M. Rossabi içinde, From Yuan to Modern China and Mongolia: The Writings of Morris Rossabi. The Netherlands: Brill.
• Salt Araştırma, Ali Saim Ülgen Arşivi
• Salt Araştırma, Halûk Doğanbey Arşivi
• Sönmez, N. Ü. (2010). Mimar Sinan yapısı menzil külliyelerinden; İzmit Pertev Paşa Külliyesi. (Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 273159.
• Şahin Allahverdi, R. (2019). İzmit Pertev Paşa Külliyesi Vakfı ve Külliyenin Geçirdiği Tamiratlar. Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Kültürü Sempozyumu V (s. 813-826). Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi.
• Tütengil, C. O. (1961). İçtimaî ve İktisadî Bakımdan Türkiye’nin Karayolları. İstanbul: İstanbul.
• Tapan, M. (1998). Cumhuriyet Döneminde Doğal ve Kültür Varlıklarını Koruyamamanın Korunması. Y. Sey (Dü.) içinde, 75 yılda değişen kent ve mimarlık. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Tekeli, İ. (1980). Türkiye'de Kent Planlamasının Tarihsel Kökleri. T. Gök içinde, Türkiye'de İmar Planlaması. Ankara: O.D.T.Ü. Şehir ve Bölge Planlama Bölümü.
• Tekeli, İ. (1998). Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması. Y. Sey içinde, 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık. İstanbul: Tarih Vakfı.
• Tekeli, İ. (2009). Modernizim, Modernite ve Türkiye'nin Kent Planlama Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Tekeli, İ. (2011). Türkiye'nin Kent Planlama ve Kent Araştırmaları Tarihi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt.
• Ulugün, Y. (2009). Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi. İzmit: İzmit Rotary Kulübü.
• Ülgen, A. S. (1942). Pertev Mehmed Paşa'nın Eserleri Hakkında Mimarî İzahat. Vakıflar Dergisi, 2(1942), s. 241-243.
• Vögt-Göknil, U. (1987). Spatial Order in Sinan's Külliyes. Environmental Design: Journal of the Islamic Environmental Design Research Centre, 1(2), 168-173.
• Yenen, Z. (1999). Osmanlı Dönemi Türk Kentinde Planlama Kültürü. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu III : Tebliğler. İstanbul.
• Zeyrek, H. T. (2005). Nikomedia (İÖ 264/263-İS 358) Arkeolojik Açıdan Genel Bir Değerlendirme. İstanbul: Ege.
• URL-1.Hükümet Konağı Tarihçesi. T.C. Kocaeli Valiliği: http://www.kocaeli.gov.tr/hukumet-konagi-tarihcesi Erişim Tarihi: 12.12.2023
• URL-2.İzmit. Eski Türkiye Fotoğrafları Arşivi: http://www.eskiturkiye.net/tag/izmit/ Erişim Tarihi: 12.12.2023
• URL-3.https://www.ntv.com.tr/galeri/sanat/pertev-mehmet-pasa-camiinin restorasyonunda-sona gelindi,OJTTqOuJgUSvUN0u4uxqnw/KbvnSxjVbU2LZIU2BotVFA Erişim Tarihi: 14.12.2023
• URL-4.https://www.metropoltv.net/eski-vilayet-otoparki-ucretli-oluyor/ Erişim Tarihi: 13.12.2023
• URL-5.https://www.ozgurkocaeli.com.tr/makale/13918201/cemalettin-ozturk/izmit-kent-meydani-toren-alani-yapilmali Erişim Tarihi: 13.12.2023