In the Liminal Space of Muâheze, Tenkîd and Criticism: The Foundational Texts of Literary Criticism in Turkish Literature

Yıl 2025, Sayı: 8, 61 - 90, 30.04.2025

Atiye Gülfer Gündoğdu

Öz

The necessity of recognizing Nâmık Kemâl’s Tahrîb-i Harâbât and Ta‘kîb as the first original works of late Ottoman-Turkish literary criticism has been emphasized by major figures such as Mizancı Murat and Ahmet Hamdi Tanpınar and has gradually become a point of consensus among modern Turkish literary scholars. Despite their divergence from the tezkire tradition by shifting their focus to literary texts and being regarded as the foundation of modern criticism, the fact that these works have not been examined as critical texts in their own right produces a paradoxical space of silence in which critical thought has been delayed in interrogating its own foundations. Both texts present themselves as muâheze while also demonstrating a fluidity between criticism and the early Ottoman-Turkish literary conventions of tenkîd and muâheze. In response to Harâbât, Kemâl at times approaches criticism as the identification of a work’s deficiencies and the regulation of its flaws, occasionally shifting toward muâheze by targeting the author rather than the text itself. At the same time, by adopting the role of a nâkkad (a critic who discerns genuine poetry from false poetry), he embodies the etymological essence of tenkîd. However, the aspects of judgment, reasoning, and ruling inherent in the concept of muhâkeme, which he used as an equivalent for criticism before adopting muâheze, continue to influence his criticism. This study, while considering the historical evolution of the concept of criticism, discusses the early forms of criticism in the late Ottoman-Turkish literary sphere and the issues of naming and conceptualizing it through the first original critical texts.

Anahtar Kelimeler

Muâheze , tenkîd , criticism , Tahrîb-i Harâbât , Ta‘kîb

Muâheze, Tenkîd ve Eleştirinin Geçişkenliğinde: Türk Edebiyatında Edebî Eleştirinin Başlangıç Metinleri

Öz

Nâmık Kemâl’in Tahrîb-i Harâbât ve Ta‘kîb adlı eserlerinin, geç Osmanlı-Türk edebî eleştirisinin ilk telif metinleri olarak değerlendirilmesi gerekliliği, Mizancı Murat ve Ahmet Hamdi Tanpınar gibi isimler tarafından vurgulanmış; zamanla bu görüş, modern Türk edebiyatı araştırmacıları arasında genel kabul görmüştür. Edebiyat metinlerine yönelme dikkatiyle tezkire geleneğinden ayrışan ve modern eleştirinin başlangıcı addedilen bu eserlerin birer eleştiri metni olarak bizatihi kendilerinin incelenmemiş olması, eleştirel düşüncenin kendi temellerini sorgulamakta geciktiği çelişkili bir suskunluk alanı üretir. Her iki metin, birer muâheze olarak sunulmalarının yanı sıra, eleştiri ve eleştirinin geç Osmanlı-Türk edebiyatındaki erken teamülleri olan tenkîd ve muâheze türleri arasında sergiledikleri geçişkenliklerle dikkat çeker. Harâbât karşısında Kemâl, bir taraftan eleştiriyi “bir eserin noksanlarının ifadesi, kusurlarının tanzimi” olarak görür ve zaman zaman metinden ziyâde yazarı hedef alan yönleriyle muâheze türüne yaklaşır, aynı zamanda sahte şiiri hakikisinden ayıran bir nâkkad konumuyla da tenkîd kavramının etimolojik kökeniyle uyumlu hareket eder. Öte yandan, muâhezeden önce eleştiri karşılığında kullandığı muhâkeme kavramı, yargılama, akıl yürütme ve hükmetme boyutlarıyla eleştirel yaklaşımını etkilemeye devam eder. Bu çalışma, eleştiri kavramının tarihsel gelişimini de göz önünde bulundurarak geç Osmanlı-Türk edebî alanında eleştirinin erken biçimlerini, onu adlandırma ve anlamlandırma sorunlarını söz konusu ilk telif eleştiri metinleri üzerinden tartışmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Muâheze , tenkîd , eleştiri , Tahrîb-i Harâbât , Ta‘kîb

Kaynakça

• Akyüz, Kenan. Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (1860-1923). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1979.
• Altuğ, Fatih. “Nâmık Kemâl’in Edebiyat Eleştirisinde Modernlik ve Öznellik.” Doktora Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, 2007.
• Andrews, Walter G. “Osmanlı Şair Biyografileri (Tezkireler) ve Osmanlı Edebiyat Eleştirisi.” Türk Edebiyatı Tarihi II içinde, hazırlayan Talât Sait Halman, 117-120. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Arslan, Ceyhun C. “Canons as Reservoirs: The Ottoman Ocean in Ziya Pasha’s Harâbât and Reframing the History of Comparative Literature.” Comparative Literature Studies 54, no. 4 (2017): 731-748.
• Baha Tevfik. “İntikâd.” Tenkid Dergisi 1 (1326). Çevriyazı Mustafa Kılıçbay. “Tenkid Dergisi Üzerine Bir İnceleme.” Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, 2020. Bilgegil, Kaya. Harâbât Karşısında Nâmık Kemâl. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınevi, 2014.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1997.
• Ebüzziyâ Tevfik. “Muâheze ve Tenkid Kelimelerine Ait İzahat.” Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II: 1865-1876 içinde, hazırlayanlar Mehmet Kaplan, İnci Enginün ve Birol Emil, 629-630. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Ebüzziyâ Tevfik. “Mücâdele-i Edebiyat.” Hazine-i Fünûn 3, Cilt IV.
• Ercilasun, Bilge. Servet-i Fünûn’da Edebî Tenkit. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Ersoy, Mehmet Âkif. “İntikad.” Mehmet Âkif Ersoy’un Makaleleri içinde, hazırlayanlar Abdulkerim Abdulkadiroğlu ve Nuran Abdulkadiroğlu, 146-150. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Gündoğdu, Atiye Gülfer ve Servet Gündoğdu. Gömülü Metinler Neden Döner?: Edebî Mülksüzleştirme Bağlamında Harâbât Mukaddimesi, Tahrîb-i Harâbât ve Ta’kîb. Ankara: Pegem Akademi, 2023.
• Gündoğdu, Servet. “Yorum Cemaati Olarak Edebiyat Toplulukları: Şiirin Dağılışı ve Poetikanın Yası.” Nesir: Edebiyat Araştırmaları Dergisi 5 (Ekim 2023): 135-48. https://doi.org/10.5281/zenodo.8403635.
• Kaplan, Mehmed. Nâmık Kemâl Hayatı ve Eserleri. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1948.
• Kutlu, Şemsettin. Türk Edebiyatı Antolojisi-Tanzimat Dönemi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1981.
• Mardin, Yusuf. Nâmık Kemâl’in Londra Yılları. İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974.
• Mizancı Murad. “Mebâhis-i Edebiye.” Mizan 4 (11 Teşrin-i Sani 1886): 28-29.
• Muallim Nâci-Beşir Fuad. İntikad. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1304.
• Muallim Nâci. Lügat-i Nâci. İstanbul: Asr Matbaası, 1322.
• Önertoy, Olcay. Edebiyatımızda Eleştiri: Tanzimat ve Servet-i Fünûn Dönemleri. Ankara: Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Basımevi, 1980.
• Özgül, Metin Kayahan. “Tenkidi Eleştirmek.” Hece Eleştiri Özel Sayısı 77-78-79 (2003): 7-13.
• Özön, Mustafa Nihat. Edebiyat ve Tenkid Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1954.
• Râik Vecdi. “Müntekîd-i Hakîkî.” Servet-i Fünûn Dergisi (12 Nisan 1317): 114. Erişim tarihi 29 Ocak 2025, http://www.servetifunundergisi.com/musahabe-i-edebiye-76-2/.
• Recâizâde Mahmud Ekrem. Takdîr-i Elhan. Dersaadet: Mihran Matbaası, 1301.
• Şemseddin Sâmi. Kamus-ı Türkî. İstanbul: İkdam Matbaası, 1317.
• Şemseddin Sâmi. Resimli Kamus-ı Fransevî. İstanbul: Mihran Matbaası, 1322.
• Tâhirü’l Mevlevi. Edebiyat Lügatı, hazırlayan Kemâl Edib Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Bizde Tenkit.” Edebiyat Üzerine Makaleler içinde, 74-76. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. “Tenkit İhtiyacı.” Edebiyat Üzerine Makaleler içinde, 71-73. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. 19uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi, 1988.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi. Nâmık Kemâl Antolojisi. İstanbul: Muallim Ahmet Halit Kitap Evi, 1942.
• Tansel, Fevziye Abdullah. Nâmık Kemâl’in Husûsî Mektupları, cilt II: İstanbul ve Midilli Mektupları I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Tuğcu, Emine. Osmanlı’nın Son Döneminde Şiir Eleştirisi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Ünaydın, Rûşen Eşref. Diyorlar ki. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Williams, Raymond. Anahtar Sözcükler: Kültür ve Toplumun Sözvarlığı. Çeviren Savaş Kılıç. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.