Folk Literature Verses in Turkish Books Written for Foreigners during the Ottoman Period

Yıl 2025, Sayı: 8, 91 - 126, 30.04.2025

Osman Ataş , Sevim Önder

Öz

Following the conquest of Constantinople, the Turkish language and culture began to attract interest from foreigners in various countries. Foreign states, whose political, commercial, and military relations with the Ottoman Empire increased, established language schools called “language boys” (Italian: “Giovani della lingua,” Ottoman Turkish: “Dil oğlanı”) in Istanbul to train interpreters and meet their translation needs. As part of the curriculum in these schools, grammar books, conversation manuals, anthologies, and dictionaries were written. Additionally, the limited availability of Turkish texts in Europe and the underappreciation of Turkish oral traditions, foreign authors benefited from Turkish manuscripts and folk collections. This study examines the presence of verse-based folk literature works in books prepared for teaching Turkish to foreigners between 1600 and 1923 in the Ottoman period. These works contain national elements unique to the Turkish language and play a crucial role in cultural transmission. A total of 140 works written by European and non-Muslim authors were analyzed. The study aims to identify the frequency and reasons for using folk songs and mâni (Turkish quatrain) in teaching Turkish to foreigners and to determine any existing variants of these literary products. Additionally, previously understudied works were examined to encourage further academic research on them.

Anahtar Kelimeler

Teaching Turkish to foreigners , Turkish language and literature , Ottoman Turkish , spoken language , verse-based works in folk literature , Turkish folk song , mâni (Turkish quatrain).

Osmanlı Dönemi Yabancılara Türkçe Öğretimi Kitaplarında Manzum Halk Edebiyatı Ürünleri

Öz

Fetihle başlayan süreçte Türk dili ve kültürü farklı coğrafyalarda yabancılar tarafından ilgi görmeye başlamıştır. Osmanlı Devleti ile siyasi, ticari ve askerî münasebetleri artan yabancı devletler tercüman yetiştirmek amacıyla İstanbul’da dil oğlanları okulları açarak tercüman ihtiyaçlarını gidermeye çalışmışlardır. Bu okullarda müfredatın gereği olarak gramer kitapları, mükâleme kitapları, derlemeler ve sözlükler yazılmıştır. Bununla birlikte yabancı yazarlar gerek Avrupa’da Türkçe metin eksikliği yaşanması gerekse sözlü gelenek ürünlerinin hak ettiği ilgiyi ve değeri görmemesi nedeniyle Türkçe el yazması kitaplardan ve halk arasında yapılan derlemelerden faydalanmışlardır. Bu makalede, yapılan literatür taraması ve doküman analizi sonucu Osmanlı dönemi 1600-1923 yılları arasında Türkçenin öğretimi için hazırlanan kitaplarda konuşma dilinin edinimi açısından mühim olan, Türk diline özgü millî özellikler taşıyan ve kültür aktarımında önemli bir araç olan halk edebiyatına ait manzum ürünlerin varlığı üzerinde durulmuştur. Çalışma kapsamında Avrupalı yazarlar ve gayrimüslimler tarafından kaleme alınan 140 eser incelenmiştir. Bu eserlerde yer alan türkü ve mânilerin yabancılara Türkçenin öğretiminde kullanım sıklığının ve sebeplerinin tespit edilmesi ve -mevcut ise- bu halk edebiyatı ürünlerine ait varyantların ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Ayrıca üzerinde daha önce yeterli çalışma yapılmamış eserler ele alınarak yeni çalışmalara konu olmalarının sağlanması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Yabancılara Türkçe öğretimi , Türk dili ve edebiyatı , Osmanlı Türkçesi , konuşma dili , manzum halk edebiyatı ürünleri , türkü , mâni

Kaynakça

• Ağıldere, Suna Timur. "XVIII. Yüzyıl Avrupa’sında Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminin Önemi: Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul Fransız Dil Oğlanları Okulu (1699-1873)." Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 5, no. 3 (2010): 693-704.
• Albayrak, Nurettin. “Mâni.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 27, 571-573. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003.
• Albayrak, Nurettin. “Türkü.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 41, 611-612. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Alexandridis, Dimitrios. Grammatiki Graikiko-Tourkiki. Viyana: Ioan Barth. Bendotu Çbekiu, 1812.
• Altınay, Ahmed Refik. Viyana Bozgunu’ndan Karlofça Antlaşması’na Kadar Osmanlı’nın Felaket Seneleri. Hazırlayan Muammer Yılmaz. İzmir: Yitik Hazine Yayınları, 2. basım, 2009.
• Argenti, Filippo. Regola del parlare Turco. İstanbul: 1533.
• Ataş, Osman ve Sevim Y. Önder. “Mirza Kazım Bey’in ‘Türk-Tatar Dilinin Umumi Grameri’ Adlı Eseri ve Julius Theodor Zenker’in Almancaya Çevirisi.” IX. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2022. https://sbe.yildiz.edu.tr/media/files/9_YSBK_Bildiri%20O%CC%88zetleri%20Kitab%C4%B1%20v9.pdf
• Başara, Erol. “Saz ve Söz Dergisinde Yayınlanan İsmail Hakkı Bey’in Kur’a Marşı ve Nevâ’da Rast Makamı.” CÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 12, no. 2 (2008): 261–267.
• Bonelli, Luigi ve Iasigian, Stefano. Il Turco Parlato (Lingua Usuale di Constantinopoli): Cenni Grammaticali, Dialoghi e Vocabolario İtaliano-Turco. Milano: U. Hoepli, 1910.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1969.
• Boratav, Pertev Naili. Folklor ve Edebiyat 2. İstanbul: Adam Yayıncılık, 1982.
• Davids, Arthur. Lumley. A Grammar of the Turkish Language. Londra: Parbury & Allen, 1832.
• Deny, Jean. Grammaire de la Turque (Dialecte Osmanlı). Paris: Imprimerie Nationale, 1921.
• Dilâçar, Agop. “1612'de Avrupa'da Yayımlanan İlk Türkçe Gramerinin Özellikleri.” TDAY-Belleten 18 (1971): 197–210.
• Dökmeci, Volkan. “İstanbul’daki Venedik Dragomanları ve Dil Oğlanları (1551-1797).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2018.
• Emiroğlu, Öztürk. “Polonya’da Türkçe Öğretiminin Tarihi Gelişimi.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 64, no. 2 (2016): 203–214.
• Ferraguto, Pietro. Grammatica Turchesca. b.y.: y.y., 1611.
• Gümüşkılıç, Muhammet. “Viguier ve Osmanlı Türkçesi Üzerine Bir İnceleme.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı 55 (2014): 123-135.
• Gyula, Nemeth. Türkische Grammatik. Berlin and Leipzig: G. I. Göschen'sche Verlagshandlung, 1916.
• Hagopian, V. Hovhannes. Ottoman Turkish Conversation Grammar. Londra: Julius Groos, 1907.
• Hagopian, V. Hovhannes. Key to the Ottoman-Turkish Conversation-Grammar. Londra: Heidelberg, 1908.
• Helmling, Ad. Jehlitschka, Türkische Konversationsgrammatik:Umschreibung der Türkischen Übungsstücke in Lateinschrift. Julius Groos, 1916.
• Hindoğlu, Artin. Theoretisch-Praktische Türkische Sprachlehre. Viyana: Gedruckt bei Anton Edlen v. Schmid, 1829.
• Holdermann, Jean. B. D. Grammaire Turque ou Méthode Courte et Facile pour Apprendre la Langue Turque. İstanbul: Müteferrika Matbaası, 1730.
• Jacob, Georg. Türkisches Hilfsbuch I. Berlin: Maner & Müller, 1916.
• Jaubert, Pierre J. Elements de la grammaire Turke-A l'usage des Élèves de l'École Royale et Spéciale des Langues Orientales Vivantes. Paris: Imprimerie Royale, 1823.
• Jehlitschka, Henry. Türkisches Konversations-Grammatik. Heidelberg: Julius Groos, 1895.
• Jehlitschka, Henry. Schlüssel zur Türkischen Konversations-Grammatik: Mit einer Einführung in den Türkischen Epistolarstil. Heidelberg: Julius Groos, 1897.
• Kantemir, Dimitri. Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükseliş ve Çöküş Tarihi. Çeviren Özdemir Çobanoğlu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Kazem-Bek, Mirza. A. Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazyka. Kazan: Kazan İlimler Akademisi, 1839.
• Kazem-Bek, Mirza. A. Obşçaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazıka. Kazan: Kazan İlimler Akademisi, 2. basım, 1846.
• Koç, Ferdi. “Sultan III. Selim Hânın Mûsikî Eserlerinin Müzikal Analizi.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2003.
• Kúnos, Ignácz. Oszmán-Török Népköltészet Gyűjteménye I-II. Budapeşte: Magyar Tudományos Akadémia, 1887–1889.
• Kúnos, Ignácz. Török Népmesék. Budapeşte: Hornyanszky Viktor Akadémiai Könyvkereskedése, 1889.
• Kúnos, Ignácz. Janua Linguae Ottomanicae: Oszmán-Török Nyelvkönyv-Nyelvtan, Szótár, Olvasmányok. Budapeşte: Keleti Kereskedelmi Akadémia, 1905.
• Kúnos, Ignácz. Türk Halk Edebiyatı. Çeviren Tuncer Gülensoy. İstanbul: Tercüman, 1978.
• Majewsky, Walenty. Gramatyka języka Tureckiego. Varşova: y.y., 1830.
• Megiser, Hieronymus. Institutionum Linguae Turcicae Libri Quatuor. Leipzig: y.y., 1612.
• Meninski, François M. Linguarum Orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae Institutiones, seu Grammatica Turcica. Viyana: y.y., 1680.
• Meninski, François M. Lexicon Arabico-Persico-Tvrcivm I-IV. Viyana: y.y., 2. basım, 1780.
• Oktürk, Şerif. Türk Manileri Antolojisi. İstanbul: Kastaş Yayınları, 1985.
• Oy, Aydın. “Halkiyat.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, cilt 15, 367-369. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Özarslan, Metin. Türk Mânilerinden Seçmeler. Ankara: MEB Yayınları, 2017.
• Özcan, Abdulkadir. “Macarların Kahraman Düşmanı Son Budin Valisi Abdurrahman Abdi Paşa.” FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 5 (2015): 441–453.
• Öztürk, Ali Osman. “Bir Türk Baladı: Türkü-Destan.” Çeviren Meral Ozan. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 2, no. 2 (2019): 151–155.
• Podesta, Joanne B. Cursus Grammaticalis Linguarum Orientalium, Arabicae Scilicet, Persicae et Turcicae. Viyana: Typis Leopoldi Voigt, Universit. Typogr., 1703.
• Procházka-Eisl, Gisela. “Viyana Üniversitesinde Türkçe Öğretimi: Dünü – Bugünü-Yarını.” III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Ankara, 2010. http://www.turkiyat.hacettepe.edu.tr/kitap/OrhonBildirilerKitabiCilt2.pdf
• Prőhle, Vilmos. Rendszeres Oszman-Török Nyelvtan. Budapeşte: Stampfel Karoly Kiadasa, 1899.
• Redhouse, J. William. Grammaire Raisonnée de la Langue Ottomane. Paris: Gide et cie Libraires Editeurs, 1846.
• Ristanovic, Irena. K. “Songs in Ottoman Turkish in University Library ‘Svetozar Marković’ in Serbia: Preservation of Cultural Heritage.” 8. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Tam Metin Bildiri Kitabı 2. Cilt içinde, editörler Abidin Temizer-Emina Berbić Kolar, 183-200. Lyon: Livre de Lyon, 2022.
• Ryer, Andre du. Rudimenta Grammatices Lingvæ Tvrcicæ-Quibus eius Præcipuæ Difficultates ita Explanantur, et Facilè Possint à Quolibet Superari. Paris: Orientalium Regis Typographus in Collegio Longobardorum, 1630.
• Seaman, William. Grammatica Linguae Turcicae. Oxford: Hen. Hall, 1670.
• Tasnádı, Edit. “Ignácz Kúnos’un Derlediği Türk Halk Türkülerine Dair.” III. Uluslararası Develi Âşık Seyrânî ve Türk Kültürü Kongresi / Türk Kültürü Bildirileri Kitabı 3. Cilt içinde, editör Recep Özkan, 113–120. Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2023.
• Ülkütaşır, M. Şakir. “Ramazan Davulcuları ve Davulcu Mânileri.” Türk Kültürü 11, no. 123 (1973): 158–161.
• Vaughan, Thomas. A Grammar of the Turkish Language. London: J. Humfreys, 1709.
• Viguier, Pierre François. Elemens de la Langue Turque. İstanbul: De L'imprimerie du Palais de France, 1790.
• Vural, Feyzan. G. “Türk Kültürünün Aynası: Türküler.” E-Journal of New World Sciences Academy 6, no. 3 (2011): 397-411.
• Weil, Gotthold. Grammatik der Osmanisch-Türkischen Sprache. Berlin: Georg Reimer, 1917.
• Wells, Charles. A Practical Grammar of the Turkish Language. London: Bernard Quaritch, 1880.
• Yelten, Muhammet. “Meninski, François De Mesgnien ve Eserleri.” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 30 (2003): 581–589.
• Yılmaz Önder, Sevim. “Selanik’teki Kütahyalı Mübadil Derlemelerinde Son Osmanlı Tarihi ve Karamanlı Kültürü.” Loji Sosyal Bilimler Dergisi 1, no. 1 (2018): 5-28.
• Yılmaz Önder, Sevim, Osman Ataş ve H. İbrahim Gemici. “Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Yazılan Türk Dili ve Edebiyatı Kitaplarında Yer Alan Uygur Metinleri.” X. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2023. https://sbe.yildiz.edu.tr/media/files/10_%20YSBK%20Bildiri%20O%CC%88zetleri%20Kit ab%C4%B1%20v2.pdf
• Yılmaz Önder, Sevim ve Osman Ataş. “Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde Yabancı Dil Olarak Osmanlı Türkçesi Kitaplarında Hristiyanlık ile İlgili Metinler.” X. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2023. https://sbe.yildiz.edu.tr/media/files/10_%20YSBK%20Bildiri%20O%CC%88zetleri%20Kit ab%C4%B1%20v2.pdf
• Yılmaz Önder, Sevim, Osman Ataş ve Nurullah Arvas. “Yabancılara Osmanlı Türkçesi Öğretiminde Joanne Baptista Podesta'nın Gramerinde İslamın Şartları ile İlgili Metinler”. X. Yıldız Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2023. https://sbe.yildiz.edu.tr/media/files/10_%20YSBK%20Bildiri%20O%CC%88zetleri%20Kit ab%C4%B1%20v2.pdf