İslam Hukuk Teorisinde Yeni Temayüller: Yeni Bir Hukuk Kaynağı Olarak Makâsıdu’ş-Şeria?

Yıl 2020, Cilt: 3 Sayı: 1, 120 - 144, 30.06.2020

Felicitas Opwis Yasin Yılmaz

Öz

İslam hukukunun maksatları (makâsıdu’ş şeriʻa), geleneksel olarak Gazali tarafından açıklanan maslahat tanımına bağlanır ve fıkhî analoji (kıyas) ile kaideler (kavâid) bağlamında kullanılır. Bu makale İbn Aşur, Yusuf el Karadavi, Ahmet el Hamlişi, Yahya Muhammed ve Cemaleddin Atiyye gibi alternetif yaklaşımları destekleyen İslam hukukçularının çalışmalarında makâsıdu’ş-şeriʻaya dair son yorumları ele almaktadır. Gazali’nin zaruriyât tanımını reddetmeden beşin üzerine çıkartarak adalet, özgürlük ve eşitliği dahil etmek; makâsıd kategorilerini hassaslaştırmak ve daha detaylı bir maslahat hiyerarşisi oluşturmak; uygun hukuk alanının ötesinde İslam hukukunun maksatlarının tatbik sahasını genişletmek; böylece toplumun kamu politikaları aracılığıyla şekillenmesinde maslahat düşüncelerine pro-aktif bir rol vermek gibi çeşitli temayüller gözlemlenebilir. Şeriatın amaçlarına yönelik yeni yorumlarda, İslam hukuk teorisinin (usûl-i fıkıh) geleneksel dört hukuk kaynağının değiştirilmesi de önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam, İslam hukuk teorisi, maslahat

Kaynakça

• Abdelkader, Deina, “Modernity, the Principle of Public Welfare (maṣlaḥa) and the End Goals of Sharīʿa (maqāṣid) in Muslim Legal Thought,” Islam and Muslim-Christian Relations 14, 2 (2003): 163-74. Atiyye, Cemaleddin, Nahve Tef’ili Makâsıdı’ş-Şeria, Şam: Daru’l Fikr, 2001 [İngilizcesi: Attia, Gamal Eldin, Towards Realization of the Higher Intents of Islamic Law (Arapça’dan çeviren Nancy Roberts, London: The International Institute of Islamic Thought, 1428/2007)]. Badry, Roswitha, Die zeitgenössische Diskussion um den islamischen Beratungsgedanken (šūrā) unter dem besonderen Aspekt ideengeschichtlicher Kontinuitäten und Diskontinuitäten, Stuttgart: Franz Steiner Verlag, 1998. Brown, Daniel, Rethinking Tradition in Modern Islamic Thought, Cambridge: Cambridge University Press, 1996. [İslam Düşüncesinde Sünneti Yeniden Düşünmek, çev. Sabri Kızılkaya & Salih Özer, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2009] Bûtî, Said Ramazan, Davâbitu’l Maslaha fi’ş Şeriati’l İslamiyye, Beyrut, Müessesâtu’r Risale, 4. Baskı, 1402/1982. Commins, David, Islamic Reform: Politics and Social Change in Late Ottoman Syria, New York: Oxford University Press, 1990. [Son Dönem Osmanlı Suriye’sinde Islahat Hareketleri -Sosyal ve Siyasi Değişim-, çev. Yusuf Can Kılıç, Mahya Yay., İstanbul, 2014] Cüveyni, İmamu’l Harameyn, Burhan, thk. Abdulazim ed Dîb, Kahire, Dâru’l Ensar, 1400/1980. Dien, Mawil Izzi, “Maṣlaḥa in Islamic Law: A Source or a Concept? A Framework for Interpretation,” in Studies in Honour of Clifford Edmund Bosworth, ed. Ian Richard Netton (Leiden: Brill, 2000), vol. 1, 345-56. Duderija, Adis (ed.), Maqāṣid al-Shariʿ̄a and Contemporary Reformist Muslim Thought: An Examination, New York: Palgrave Macmillan, 2014. _______________, “Introduction,” in Maqāṣid al-Shariʿ̄a and Contemporary Reformist Muslim Thought, pp. 1-11. ______________, “Maqāṣid al-Sharīʿa, Gender Non-patriarchal Qurʾān-Sunna Hermeneutics, and the Reformation of Muslim Family Law,” in Maqāṣid al-Shariʿ̄a and Contemporary Reformist Muslim Thought, pp. 193-218. Fasî, Allal, Makâsıdu’ş Şeriʻati’l İslamiyye ve Mekârimuha, Kazablanka, Mektebetu’l Vahdeti’l Arabiyye, 1963. [İslam Hukuk Felsefesi, Kaynaklar-Yöntemler-Amaçlar, çev. Soner Duman & Osman Güman, Mana Yay., İstanbul, 2014] Gazali, Ebu Hamid Muhammad, el Mustasfa min ʻİlmi’l Usûl, ed. Hamza b. Zuhayr Hafız, 4 cilt, Cidde: Şerikatu’l Medineti’l Münevvere li’t-Tibaʻ ve’n-Neşr, 1993.[Mustasfa, İslam Hukukunun Kaynakları, çev. Yunus Apaydın, Klasik Yay., İstanbul, 2018] Hallaf, Abdülvehhab, Masâdiru’t Teşrii’l İslamî fi mâ lâ Nasse fîh, Kuveyt, Dâru’l Kelam li’n Neşr ve’t Tevzi, 6. Baskı, 1414/1993. Hallaq, Wael B., A History of Islamic Legal Theories: An Introduction to Sunnī Uṣūl al-Fiqh, Cambridge: Cambridge University Press, 1997. _____________, “Can the Sharīʿa be Restored?” in Islamic Law and the Challenges of Modernity, ed. Barabara Stowasser and Yvonne Haddad, Walnut Creek, CA: Altamira Press, 2004, 21-53. _____________, “Non-Analogical Arguments in Sunni Juridical Qiyās,” Arabica 36 [1989]: 286-306. [Sünni Fıkhi Kıyasında Analojik Olmayan Kanıtlar , çev. Bilal Aybakan, İLAM Araştırma Dergisi, 1998, cilt: III, sayı: 2, s. 167-182] _____________, “Logic, Formal Arguments and Formalization of Arguments in Sunnī Jurisprudence,” Arabica 37 [1989]: 315-58. [Mantık, Formel Kanıtlar ve Kanıtların Sünni Fıkıh İlminde Formel Hale Getirilmesi, çev. Bilal Aybakan, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1998-1999, sayı: 16-17, s. 195-236] Hamlişi, Ahmed, Vichetu’n Nazar, Rabat: Dâru’n Neşri’l Marife, 1998 (cilt 2), 2000 (cilt 3), 2002 (cilt 4). Hasanî, İsmail, Nazariyyâtu’l Makâsıd ʻinde’l İmam Muhammed Tahir İbn Aşur, Herndon, Virginia: International Institute of Islamic Thought, 1415/1995. Hassan, Hüseyin Hamid, Usûlü’l Fıkh, Kahire, Dâru’n Nahdati’l Arabiyye, 1970. Heinrichs, Wolfhart, “Qawāʿid as a Genre of Legal Literature,” in Studies in Islamic Legal Theory, ed. Bernard G. Weiss (Leiden: Brill, 2002), 365-84. Ibrahim, Yasir S., “An Examination of the Modern Discourse on Maqāṣid al-Sharīʿa,” The Journal of the Middle East and Africa 5.1 (2014): 39-60. İbn Aşur, Muhammed Tahir, Makâsıdu’ş Şeriati’l İslamiyye, Tunus: Şeriketu’t Tunusiyye li’t Tevzi, 1978. [İngilizcesi: Treatise on Maqāṣid al-Shariʿah, Arapça’dan çeviren ve notlandıran: Mohamed El-Tahir El-Mesawi, London: The International Institute of Islamic Thought, 1427/2006; İslam Hukuk Felsefesi, çev. Vecdi Akyüz & Mehmet Erdoğan, Rağbet Yay., İstanbul, 2013] İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim, Mecmuu’r Resâil ve’l Mesâil, 5 cilt, ed. Muhammed Reşid Rıza, Mekke: Daru’l Bâz li’n Neşr ve’t Tevzi, 1976. Jackson, Sherman A., Islamic Law and the State: The Constitutional Jurisprudence of Shihāb al-Dīn al-Qarāfī, Leiden: Brill, 1996. _________________, “Literalism, Empiricism, and Induction: Apprehending and Concretizing Islamic Law’s Maqāṣid al-Shariʾ̂ah [sic] in the Modern World,” Michigan State Law Review (2006): 1469-86. Johnston, David, “A Turn in the Epistemology and Hermeneutics of Twentieth Century Uṣūl al-Fiqh,” Islamic Law and Society 11, 2 (2004): 233-82. [20. Yüzyıl Fıkıh Usûlünün Bilgi Kuramı ve Yorum Anlayışında Dönüşüm, çev. Adem Yığın, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2011, sayı: 17, İmam-ı Azam Ebu Hanife özel sayısı, s. 105-144] Kamali, Mohammad Hashim, “Legal Maxims and Other Genres of Literature in Islamic Jurisprudence,” Arab Law Quarterly 20, 1 (2006): 77-101. Karadavi, Yusuf, Dirâse fî Fıkhi Makâsıdı’ş-Şeria: Beyne’l Makâsıdı’l Kulliye ve’n Nusûsi’l Cuz’iyye, Kahire, Daru’ş Şurûk, 1427/2006. [Şeriatın Amaçlarını Anlamak, Nida Yay., İstanbul, 2019] Karafi, Ahmed b. İdris, Şerhu Tenkihi'l Fusûl fî İhtisâri’l Mahsûl fi’l Usûl, Kahire: Matbaʿatu’l Kulliyyati’ş Şerife, 1381/1961. Khalil, Mohammed, “The Islamic Law Maxims,” Islamic Studies 44 (2005): 191-207. Layish, Aharon, “The Transformation of the Sharīʿa from Jurists’ Law to Statutory Law in the Contemporary Muslim World,” Die Welt des Islams 44 (2004): 85-113. Lucas, Scott C., “Abu Bakr Ibn al-Mundhir, Amputation, and the Art of Ijtihād,” International Journal of Middle East Studies 39 [2007]: 351-68 Opwis, Felicitas, Maṣlaḥa and the Purpose of the Law: Islamic Discourse on Legal Change from the 4th/10th to 8th/14th Century, Leiden: Brill, 2010. _____________, “Changes in Modern Islamic Legal Theory: Reform or Reformation?” in An Islamic Reformation? Ed. Michaelle Browers and Charles Kurzman (Lanham: Lexington Books, 2004), 28-53. _____________, “Maṣlaḥa in Contemporary Islamic Legal Theory,” Islamic Law and Society 12 (2005): 183-223. _____________, “Shifting Legal Authority from the Ruler to the ʿUlamā⁠ʾ: Rationalizing the Punishment for Drinking Wine During the Saljuq Period,” Der Islam 86 (2011): 65-92 Rabb, Intisar A., Doubt’s Benefit: Legal Maxims in Islamic Law, 7th-16th Centuries, Ph.D. thesis, Princeton University, 2009. Reşid Rıza, Yusru’l İslam ve Usûlu’t Teşrii’l Âmm, Kahire: Mektebetu’s Selami’l Alemiyye, 1984. Sadeq, Karim, “Maṣlaḥa and Rashid al-Ghannushi’s Reformist Project,” in Maqāṣid al-Shariʿ̄a and Contemporary Reformist Muslim Thought, pp. 151-75 Zaman, Muhammed Qasim, Modern Islamic Thought in a Radical Age: Religious Authority and Internal Criticism, Cambridge: Cambridge University Press, 2012. _______________________, “The ʿUlama of Contemporary Islam and their Conceptions of the Common Good,” in Public Islam and the Common Good, ed. Armando Salvatore and Dale Eickelman, Leiden: Brill, 2004, s. 129-55. Zeʾevi, Dror, “Back to Napoleon? Thoughts on the Beginning of the Modern Era in the Middle East,” Mediterranean Historical Review 19, 1 (2004): 73-94. Zeyd, Mustafa, el Maslaha fi ̄t Teşrii’l İslamî, Kahire: Dâru’l Fikri’l Arabî, 1384/1964.