OSMANLI SON DÖNEM HUKUK LİTERATÜRÜNDE DOĞAL HUKUK-POZİTİF HUKUK AYRIMI: MEHMET SERVET’İN MUKADDİME-İ İLM-İ HUKUK ADLI ESERİ

Yıl 2022, Cilt: 5 Sayı: 2, 675 - 692, 30.12.2022

Ömer Can Baş Abdullah Özçelik

Öz

Doğal hukuk ve pozitif hukuk ayrımı hukukun kaynaklarını göstermek için kullanılmaktadır. Bu ayrım diğer bir ifadeyle, olan ve olması gereken hukuk arasındaki farka ilişkindir. Bu mesele modern hukuk mekteplerinin kurulduğu Osmanlı’nın son dönemindeki özellikle ders kitapları içerisinde de kendisine yer bulmuştur. Bildirinin amacı, o dönemde özellikle tafsilatlı açıklamaları sebebiyle Mehmed Servet’in hukuka giriş türündeki kitabı incelenerek söz konusu ayrımın dayanaklarını, uygulamalarını ve günümüz karşısındaki konumunu ortaya koymaktır.
Mekteb-i Hukuk’ta hukuka giriş ve ceza hukuku dersleri veren Mehmed Servet, Mukaddime-i İlm-i Hukuk adlı eseri ders kitabı formatında hazırlamıştır. Eserde söz konusu husus Hukuk-ı Tabiiye ve Hukuk-ı Mevzua kavramlarıyla incelenmiştir. Benzer şekilde Mehmed Servet’in yanında İbrahim Hakkı Paşa’nın ve Munif Paşa’nın hukuka giriş niteliğindeki ders kitapları ve Mahmud Esad’ın, Kazım’ın ve Sadullah-Vartan’ın monografileri de bu alana ışık tutmaktadır. Ancak hukuka giriş niteliğinde bir eser olması hasebiyle açık ve berrak bir anlatımın seçilmesi, muadilleri karşısında daha tafsilatlı açıklamaların yer alması ve bizce meseleyi yalnız dini boyutta ele almaması nedeniyle Mehmed Servet’in söz konusu eseri önem arz ettiğinden tercih edilmiştir. Biz bu kapsamda dönemin kendi anlayışı içinde mevzubahis ayrımın, bir yandan dayanaklarını ve uygulamaya yansımalarını diğer yandan da günümüz hukuk anlayışı perspektifinden incelenmesini karşılaştırmalı şekilde ifade etmeye çalıştık.
Yazar, pozitif hukuk kavramını; devletin tebaası bulunan insanların kendi aralarındaki, devlet ve tebaası arasındaki ve devletlerin kendi aralarındaki ilişkilerden doğmak üzere üç kısma ayırmaktadır. Bu kısımlar sırasıyla; özel hukuk, kamu hukuku ve uluslararası hukuktur. Bunun yanında yazar doğal hukuk ve pozitif hukuk arasında öncelik-sonralık ilişkisi olduğunu ifade eder. Böylece az evvel sayılan hukuk bölümleri/türleri, doğadaki tek olan adalet kaynağından çıkmış bir pınarın döküldüğü havzalardır. Tam da buradaki adalet kaynağı doğal hukuku ifade etmektedir. Bu minvalde doğal hukuk değişmez kabul edilmekte ve özgürlük, eşitlik ile beraberinde iyiyi kötüden ayırma kudretini kanunlar/emirler vs. değil doğal hukukun kendisi bahşetmiştir. Neticesinde, doğal hukuk pozitif hukuk ayrımı günümüzde dahi kullanılan bir ayrımdır.

Anahtar Kelimeler

Doğal Hukuk, Pozitif Hukuk, Hukuk Teorisi, Hukuk Felsefesi

Kaynakça

• Akıllıoğlu, Tekin. Hangi Hukuka Giriş? Hukuk Üstdili İncelemesine Giriş, III. Bası, İmaj Yayınevi, Ankara, Ekim 2017.
• Anayasa Mahkemesi Kararı, Esas: 2020/93, Karar: 2021/72, Karar Tarihi: 13/10/2021.
• Aybay, Aydın / Aybay, Rona / Pehlivan. Ali. Hukuka Giriş, IX. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, Eylül 2013.
• Bilge, Necip. Hukuk Başlangıcı Hukukun Temel Kavram ve Kuramları, XX. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, Ekim 2005.
• Bilsel, Cemil. İstanbul Üniversitesi Tarihi, Kenan Matbaası, İstanbul, 1943.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Hadislerle İslam (Hadislerin Hadislerle Yorumu), Cilt: 7, IV. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınevi, İstanbul, 2020.
• Doğan, İsmail. “Münif Mehmed Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul, 2006,
• Erdoğdu, Ali. “Seydişehrî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul, 2009,
• Fendoğlu, Hasan Tahsin. Hukuka Giriş, IV. Baskı, Yetkin Yayınları, Ankara, 2018.
• Gözübüyük, Şeref. Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, XXV. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, Ağustos 2006.
• İbrahim Hakkı [Paşa]. Hukuk İlmine Giriş (Hazırlayan: Ömer Can Baş, Abdullah Özçelik), Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul, 2021.
• İbrahim Hakkı. Medhâl-i Hukuk-ı Beyne’d-Düvel, Karabet Matbaası, İstanbul, 1303.
• İbrahim Hakkı. Mukaddime-i İlm-i Hukuk, Karabet Matbaası, İstanbul, 1319.
• Ingram, David Bruce. Hukuk Felsefesi (çev. Ezgi Su Dağabak), II. Baskı, Fol Kitap, Ankara, Mart 2020.
• Kâzım. Telhîs-i Hukuk-ı Mevzu’a, II. Tab’, Âlem Matbaası, İstanbul, 1313.
• Kurşun, Zekeriya. “İbrâhim Hakkı Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 21, İstanbul, 2000,
• Mahmud Esad Seydişehrî. Hikmet-i Hukuk yahut Hukuk-ı Tabiiye, Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, İstanbul, 1301.
• Mahmud Esad Seydişehrî. Telhîs-i Hikmet-i Hukuk, Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, İstanbul, 1301.
• Mehmed Servet. Mukaddime-i İlm-i Hukuk, II. Tab’, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1328.
• Münif Paşa. Hikmet-i Hukûk (Sadeleştiren ve Yayına Hazırlayan: Gökhan Doğan), Çizgi Kitabevi, Konya, Eylül 2016.
• Münif Paşa. Hikmet-i Hukuk, A.K. Tuzlıyan İdare-i Şirket-i Mürettibiyye, İstanbul, 1302.
• Öktem, Niyazi / Türkbağ, Ahmet Ulvi. Felsefe, Sosyoloji, Hukuk ve Devlet, Der Yayınları, İstanbul, Ekim 2009.
• Özyörük, Mukbil. Hukuka Giriş, Ege Matbaası, Ankara, 1959.
• P. Namur. Medhâl-i İlm-i Hukuk (Çeviren: Münif Paşa), Mekteb-i Sanayi-i Şahane Matbaası, İstanbul, 1299.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ..AZN.), 84/29.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ..AZN.), 106/16.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ..AZN.), 117/25.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Adliye ve Mezahib (İ..AZN.), 119/28.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Kararlar Daire Başkanlığı, (82/2/9), (86/36/12), (90/11/14).
• Üskül Engin, Zenyep Özlem. “Olan Hukuk - Olmayan Hukuk”, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi Arkivi 23. Kitap, ed. Hayrettin Ökçesiz, Gülriz Uygur, Saim Üye, İstanbul Barosu Yayınları, İstanbul, 2012,
• Uslu, Cennet. Doğal Hukuk ve Doğal Haklar: İnsan Haklarının Felsefi Temelleri, II. Baskı, Liberte Yayınları, Ankara, Temmuz 2011.
• Uygun, Oktay. Hukuk Teorileri, II. Baskı, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, Haziran 2020.
• Vartan/Sadullah. Hülasa-yı Hukuk-ı Tabiiye, Bekir Efendi Matbaası, Konstantiniyye, 1325.
• Yaman, Ahmet / Karakuş, Bahaddin. “Osmanlının Son Döneminde Bir Hukuk Mecrası: Ravza-i Hukuk”, İstanbul Hukuk Mecmuası, C. 79, S. 3, 2021, s. 1001-1027.
• Yörük, Ali Adem. “Hukuk Tarihi Dersinin İhdâsı ve Mahmud Esad Seydişehrî”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. 70, S. 1, 2012, s. 489-504.
• Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluş ve Faaliyetleri (1878-1900), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2008,