Osmanlı Devleti’nde Adliye Teşkilatının Bir Unsuru Olarak Mahkemeler

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 2, 774 - 796, 29.12.2023

Kemal Faruk Aksoy

Öz

Osmanlı adliye teşkilatını; hukuk sistemi, hakimlik müessesesi ve mahkemeler olarak üç ana grupta incelemek mümkündür. Araştırma, mahkemelerin nitelikleri ve geçirdikleri değişimlerin kısa tarihini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Osmanlı mahkemelerinin, şer’î mahkemeler olarak kuruluşundan itibaren Tanzimat sonrası yapılan reform ve ıslahat çalışmalarına değinilecektir. Bu dönemdeki düzenlemelerin en önemlilerinin adliye teşkilatında yapıldığı bilinmektedir. Osmanlı mahkemeleri, Osmanlı hukukunun bir sonucudur. Bu alandaki düzenlemeler de hukukun tatbikine, idari otorite tarafından verilmek istenen şekli yansıtmaktadır. Osmanlı idarecileri son yüz elli yıllık zaman diliminde, dönemin gerektirdiği ekonomik ve siyasi ihtiyaçları karşılamak için hukuki düzenlemelerin gerekli olduğunu kabul etmişlerdir. Bu düzenlemelerde halkın herhangi bir talebi söz konusu değildir. Sultanlar tarafından “ihsan” olarak sunulan ıslahatlar, yönetici sınıf tarafından planlanmıştır. İslam hukukunun ve şer’î mahkemelerin varlığına dokunulmadan yapılan bu düzenlemeler, vatandaşların tamamına uygulanabilecek, eşitliği sağlayabilecek, azınlıklar arasında yayılan milliyetçilik duygusunun önüne geçebilecek, egemenliğe mani olan kapitülasyonlara engel olabilecek bir set olarak görülmüştür. Yapılan tanzimat ve düzenlemeleri, günümüz Türkiye’si ve Osmanlı Devleti toprakları üzerinde sonradan kurulan devletler de örnek almışlardır. Dolayısıyla bu dönem mahkemeleri üzerinde yapılan çalışmalar bilinmeden, günümüz adliye teşkilatının problemleri hakkında çözüm sunabilmek kolay görülmemektedir. Çalışmada; kanunname ve nizamnameler ile birlikte hukuk tarihini inceleyen telif eserler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Hukuk, Mahkeme, Tanzimat, Adliye

Kaynakça

• BOA. DH. HMŞ., Dahiliye, Hukuk Müşavirliği, 9/71.
• BOA. Y. PRK. A., Yıldız, Sadaret, 1/72.
• BOA.İ.MMS., İrade, Meclis-i Mahsus, 4/155.
• İSAM. MŞH. Nüvvab Defterleri, 144/2.
• Ahmet Cevdet Paşa, Tezakir, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, C. IV.
• Akgündüz, Ahmet, Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Diyarbakır, 1986.
• Akiba, Jun, “Kadılık Teşkilatında Tanzimat’ın Uygulanması: 1840 Tarihli Ta’limname-i Hükkam”, Osmanlı Araştırmaları, Say. XXIV, 2007, ss. 10-40.
• Akman, Ahmet, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Usul Hukukundaki Gelişmeler”, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. VIII, Say. 1, ss. 431-450.
• Aksoy, Kemal Faruk, Medresetü’l-Kudat ve Türk Hukuk Eğitimindeki Yeri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kırıkkale Üniversitesi Tarih Bölümü, 2023.
• Anay, Harun, “Devvânî”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. IX, 1994, ss. 257-262.
• Aydın, M. Akif, “Mahkeme”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXVII, 2003, ss. 341-344.
• Aydın, M. Akif, “Ahvâl-i Şahsiyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. II, 1989, ss. 192-193.
• Aydın, Mehmet Akif, “Dîvân-ı Ahkâm-ı Adliyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. IX, 1994, ss. 387-388.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
• Berki, Ali Himmet, “İslam’da Kaza Tarihi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XVII, s. 1, 1969, ss. 153-167.
• Bozkurt, Gülnihal, “İslam Hukukunda Zimmilerin Hukuki Statüleri”, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. III, Say. 1-4, 1987, ss. 115-155.
• Bozkurt, Gülnihal, “Türk Hukuk Tarihinde Azınlıklar”, A.Ü.H.F.D., C. XLIII, Say. 1 – 4, ss. 49-59.
• Bozkurt, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2020.
• Cin, Halil, Gül Akyılmaz, Türk Hukuk Tarihi, Sayram Yayınları, Konya, 2020.
• Demir, Özge, “İslam Hukukunda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. LXXII, Say. 1, 2014, ss. 739-758.
• Durhan, İbrahim, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilatındaki Gelişmeler”, E.Ü.H.F.D., C. XII, Say. 3-4, ss. 55-111.
• Ebu’lula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2009.
• Ekinci, E. Buğra, “Osmanlı Devleti’nde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, Say. 5, 2005, ss. 417-440.
• Ekinci, E. Buğra, Ateş İstidası, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2001.
• Ekinci, E. Buğra, Hukukun Serüveni, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ekinci, E. Buğra, Osmanlı Mahkemeleri: Tanzimat ve Sonrası, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2017.
• Feraşirli Mehdi, İmtiyâzât-ı Ecnebiyenin Tatbîkât-ı Hâzırası, Matbaa-i Avnizade Cemil, Samsun, 1325.
• Gönen, Yasemin Saner, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancıların Adli Ayrıcalıkları”, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1998.
• Gür, A. Refik, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Müessesesi, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2014.
• İmamoğlu, Hüseyin Vehbi, “19. Yüzyılın Başında Osmanlı Adliye Teşkilatının Yenilenme Sürecine Medeniyet Algısının Etkisi”, Studies of the Ottoman Domain, C. IV, Say. 7, Ağustos 2014, ss. 1-17.
• İnalcık, Halil, “İmtiyâzât”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXII, 2000, ss. 245-252.
• İpşirli, Mehmet, “İkindi Divanı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XII, 2000, ss. 26-27.
• Kayar, Betül, “Osmanlı Yargı Teşkilatında Naib”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, Say. 1, 2020, ss. 189-234.
• Kenanoğlu, M. Macit, “Nizâmiye Mahkemeleri”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXXIII, 2007, ss. 185-188.
• Konan, Belkıs, “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. LXIV, Say. 1, 2015, ss. 171-194.
• Koral, Rabi, “Yeni ve Eski Hukukumuzda Tahkim”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, İstanbul, C. XIII, Say. 1, 1947, ss. 193-218.
• Kurdakul, Necdet, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitülasyonlar, Döler Neşriyat, İstanbul, 1981.
• Mecelle Cemiyeti, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Matbaa-i Osmaniye, 1300.
• Mumcu, Ahmet, “Dîvân-ı Hümayûn”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. IX, 1994, ss. 430-432.
• Ortaylı, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik Yayınları, İstanbul, 2021.
• Ortaylı, İlber, “Kadı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, 2001, ss. 69-73.
• Otacı, Cengiz, Hukukun Laikleşme Serüveni, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2012.
• Özkan, Mustafa, “Medine Vesikası”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. EK-2, 2019, ss. 212-215.
• Özkorkut, Nevin Ünal, “Kapitülasyonların Osmanlı Devleti’nin yargı yetkisine Getirdiği Kısıtlamalar”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. LIII, Say. 2, 2004, ss. 83-94.
• Soykan, Tankut T., Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimler, Ütopya Yayınları, İstanbul, 2000.
• Timur, Taner, (Kuruluş ve Yükseliş Döneminde) Osmanlı Toplumsal Düzeni, A.Ü.S.B.F. Yayınları, Ankara, 1979.
• Yeniçeri, Celal, “Mezâlim”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XXIX, 2004, ss. 515-518.
• Ülker, İbrahim, “1879 Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye Kanun-ı Muvakkati’nde İmza ve Mühre İtiraz ve İtirazın İncelenmesi”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XXIV, Say. 2, 2016, ss. 93-109.
• “Bi’l-Umum Mehâkim-i Şer’iye Hakkında Müceddeden Kaleme Alınan Nizamname”, 16 Safer 1276, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 301.
• “Bilumum Mehakim-i Şer’iye ile Merbûtatının Adliye Nezaretine Tahvil-i İrtibatı Hakkında Kanun”, 18 Cemaziyelevvel 1335, Düstur, II. Tertip, C. IX, s. 270.
• “Bilumum Mehâkim-i Şer’iyenin Makam-ı Meşihate İade-i İrtibatına Dair Kararname”, 14 Şaban 1338, Takvim-i Vekâyi’, No: 3847.
• “Dersaâdet Ermeni Patriğinin Sûret-i İntihâbı (Ermeni Patrikliği Nizâmâtı)”, Düstur, I. Tertip, C. II, s. 938.
• “Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nizamname-i Esasisi”, 8 Zilhicce 1284, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 325.
• “Hahamhâne Nizamnâmesi”, Düstur, I. Tertip, C. II, s. 962.
• “Hukuk-ı Aile Kararnamesi”, 8 Muharrem 1336, Düstur, II. Tertip, C. IX, s. 762.
• “Hukuk-ı Aile Kararnamesinin İlgâsı Hakkında Kararnâme”, 1337, Düstur, II. Tertip, C. XI, s. 299
• “Hükkâm-ı Şer’î ve Me’mûrîn-i Şer’iye Kânûn-ı Muvakkatı”, 19 Cemaziyelevvel 1331, Düstur, II. Tertip, C. V, s. 352.
• “İmtiyâzât-ı Ecnebiyenin (Kapitülasyon) İlgası Hakkında İrade-i Seniyye”, Düstur, II. Tertip, C. VI, s. 1273.
• “Kanûn-ı Esâsî”, 7 Zilhicce 1293, Düstur, I. Tertip, C. IV, s. 2.
• “Kanunname-i Ticaret”, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 375.
• “Meclis-i Mebûsânın İctimâında Kanuniyeti Teklif Olunmak Üzere Mehâkim-i Nizamiyenin Teşkilatı Kanun-ı Muvakkatıdır”, Düstur, I. Tertip, C. IV, s. 236-237.
• “Mehâkim-i Nizamiyece Taht-ı Hükme Alınan Hukuk-ı Şahsiye Davalarının Mehâkim-i Şer’iyede Men-i İstimâı Hakkında İrade-i Seniye”, 14 Cemaziyelevvel 1327, Düstur, II. Tertip, C. I, s. 193.
• “Mehâkim-i Nizamiyenin Teşkilatı Kanunu”, 27 Cemaziyelahir 1296, Düstur, I. Tertip, C. IV, s. 235.
• “Mehâkim-i Şer’iye ve Nizamiyenin Tefrîk-i Vezâif-i Hakkında Nizamnâme”, 23 Zilkade 1332, Düstur, II. Tertip, C. VI, s. 1334.
• “Mehâkim-i Şer’iyenin İlgasına ve Mehâkim Teşkilatına Dair Muaddil Kanun”, Düstur, III. Tertip, C. V, s. 403.
• “Memâlik-i Osmaniye’de Bulunan Ecnebilerin Hukuk ve Vezâifi Hakkında Kanûn-ı Muvakkat”, Düstur, II. Tertip, C. VII, s. 458.
• “Nüvvab Hakkında Nizamname”, BOA. A.) DVN. MKL., Sadaret, Mukavelenameler, 73/18.
• “Mehakim-i Şer’iye ve Nizamiyenin Tefrik-i Vezaif-i Hakkında İrade-i Seniyye”, Ceride-i Mehâkim, 440/2, Şaban 1305.
• “Mehakim-i Şer’îye ve Nizamiyenin Tefrik-i Vezaifi Hakkında Nizamname”, Düstur, II. Tertip, C. VI, s. 1334, 23 Zilkade 1332.
• “Heyet-i Temyiziye Merkezinin Eskişehir’e Nakline ve Teşkilatının Tevsîine Dair Kanun”, TBMM Zabıt Ceridesi, C. III, s. 393, 5 Rebiülahir 1342.
• “Rum Patrikhanesi’nin İmtiyâzât-ı Kadîme-i Mezhebiyesinin İdâme-i Mahfûziyeti Hakkında İrâde-i Seniyye”, Düstur, (yeni harflerle) I. Tertip, C. VI, s. 854.
• “Şûrây-ı Devlet Nizamname-i Esasisi”, 8 Zilhicce 1284, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 703.
• “Teşkilat-ı Vilayet Nizamnamesi”, Düstur, I. Tertip, C.I, s. 608.
• “Ticaret Kanunname-i Hümayununa Zeyl”, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 445.
• “Usul-ı Muhakeme-i Hukukiye Kanun-ı Muvakkatı”, Düstur, I. Tertip, C. IV, s. 257.
• “Usul-ı Muhâkeme-i Şer’iye Kararnamesi”, 8 Muharrem 1336, Düstur, II. Tertip, C. IX, s. 783.
• “Usul-ı Muhakeme-i Ticarete Dair Nizamname”, Düstur, I. Tertip, C. I, s. 780.