ZEMAHŞERÎ’NİN KEŞŞÂF TEFSİRİ'NDE İBÂDÂT KONUSUNDA MEZHEPLERDEN BAĞIMSIZ GÖRÜŞLERİ

Yıl 2020, Cilt: 50 Sayı: 50, 102 - 127, 31.12.2020

Fatma Solaker Abdullah Acar

https://doi.org/10.51121/ilafak.2020.6

Öz

Arap dili ve belağatının zirve ismi olan ez-Zemahşerî (ö.538/1144), hem Doğuda hem Batıda özellikle tefsir alanında meşhur olmuş bir âlimdir. Ancak onun fakihlik yönü arka planda kalmış ve onun bu özelliğini inceleyen çalışmalara çok az rastlanmaktadır. Mutezilî bir âlim olarak da bilinen Zemahşerî, dirayet tefsiri alanında en iyi örneklerinden biri olarak kabul edilen “Keşşaf Tefsîr”inde inançla ilgili ayetleri, mensup olduğu itikadî ekolün prensiplerine göre yorumlarken, ahkâma dair ayetleri ise mezhep taassubu gütmeden ve Arapça kaidelerinin yardımıyla detaylı fıkhî izahlar yapar. Çünkü o, ayetteki hükümleri sadece mensubu olduğu Hanefî mezhebi esaslı ele almaz aynı zamanda diğer mezhep imamlarının görüşlerine de yer verir.
Nitekim Mezhepler üstü/non-confessional bir yaklaşımla gerek mezhep imamları, gerekse sahabe, tâbiîn ya da tebe-i tabiûn âlimlerinin görüşlerine başvurarak rivayet metodunu kullanır. Bununla birlikte bizzat kendisi de hüküm istinbatında bulunur ve şahsî izahlarını kendisine has “فإن قلت/قلت” "…dersen-derim ki" üslubuyla açıklar ve görüşlerini lügat, sarf, nahiv ve belağat gibi Arap dili unsurlarına ya da Cahiliye şiirlerine dayandırdığı dirayet metodunu kullanarak ifade eder. Her ne kadar Keşşâf tefsiri, kısmen i’tizâlî görüşler içermesi nedeniyle özellikle sünnî kesim tarafından itiraz edilmiş ise de onun fıkhî açıklamaları, Razî, Beydâvî, Nesefî, Ebu’s-Suud ve Elmalılı Hamdi Yazır gibi kendisinden sonra gelen birçok müfessir’in eserlerine kaynaklık etmiştir. Bu çalışmada Zemahşerî'nin hayatı ve ahkâm ayetlerini yorumlama metodu hakkında kısa bilgi verildikten sonra onun ibadetler konusunda mezheplere muhalif olarak kendi dirayetiyle elde ettiği bazı örnekler sunulmaya gayret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, Zemahşerî, Keşşâf, İbadet, Ahkâm

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

Teşekkür

.

Kaynakça

• Alusî, Ebu’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd. Ruhu’l-meani fî tefsiri’l-Kur’âni’l-azim ve’s-seb’i’l-meanî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Askalanî, Ebu’l-Fazl Şihâbuddîn Ahmed İbn Hacer. Lisânu’l-Mîzân. thk. Muhammed Abdurrahman Maraşlı. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabi 1995.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed. el-Binaye fî şerhi’l-Hidaye. tashih Muhammed Ömer. y.y., Dârü’l-Fikr, 1980.
• Bağdatlı İsmâil Paşa, Babanzade. Hediyyetü’l-‘arifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-‘Arabî 1995.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasıruddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envaru’t-tenzil ve esraru’t-te’vil. Beyrut: Muessesetu Şa’ban, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. Bilmen Yay., İstanbul 1947.
• Brockelman, Carl., GAL: index kitap, Leiden: E.J. Brill, 1942.
• ………………….., Tarihü’l-edebi’l-Arabi. Trc. Abdülhalim en-Neccar. 2.bs., Kahire, Dâru’l-Maârif, 1968.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1988.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed es-Sadık el-Kamhavi. Beyrut, Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 1985.
• Cuveynî, Mustafa es-Savi. Menhecu’z-Zemahşerî fî tefsîri’l-Kur’ân ve beyâni i’cazih. 3.bs, Kahire, Dâru’l-Maârif, 1984.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah Ahmed. el-İnsaf fî beyâni sebebi’l-ihtilaf fi’l-ahkâmi’l- Fıkhiyye. 2. bs., Kahire: el-Matbaatü’s-Selefiyye, 1398.
• Hizmetli, Sabri. “İtikadi İslam Mezheplerinin Doğuşuna İctimaî Hadiselerin Tesiri Üzerine Bir Deneme”, AÜİFD, 1983.
• Hûfî, Ahmed Muhammed. ez-Zemahşerî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1966.
• İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer. Haşiyetu Reddi’l-muhtar ale’d-Dürri’l-muhtar: Şerh-i Tenviri’l-ebsar. 2. bs., 6 cilt, Kahire: Şerike ve Mektebe ve Matbaa Mustafa el-Babi el-Halebi, 1386.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed. İbn Batuta seyahatnamesi. yay. haz. Mümin Çevik. İstanbul, Üçdal Neşriyat, 1983.
• ………………..., Tuhfatu’n-Nuzzâr Garîbi’l-Emsâr ve ‘Acaibi’l-Esfâr. Dâru İhyâi’l-Ulûm, Beyrut, 1987.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah. el-Kitâbü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-asar. thk. Muhammed Avvame, Cidde: Dârü’l-Kıble li’s-Sekâfe, 2006.
• İbn Haldun, Abdurrahman b. Mahmud. Mukaddimetu İbn Haldun. Dâru’l-Kalem, Beyrut 1984.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemseddin Ahmed. Vefayatü’l-a’yan ve enbau ebnai’z-zaman. thk. İhsan Abbas, Beyrut: Dâru Sadri, 1978.
• İbn Kemal, Ahmed Şemseddin. Tefsiru İbn Kemal Paşa. tahkik ve ta’lik Mahir Edip Habbuş, İstanbul: Mektebetu’l-İrşad, 2018.
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Adl Zeynuddin Kasım. Tacu’t-teracim fî tabakati’l-Hanefiyye. Bağdat: Matbaatu’l-Musenna, 1962.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim. Mecmûu’l-Fetâvâ. Thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım el-Asımi en-Necdi, Riyad: Dâru Âlemi’l-Kutub 1991.
• Îcî Adududdîn, Adududdîn. Tahkîku’t-tefsîr fî teksîri’t-tenvîr. Süleymaniye Kütüphanesi Hamidiye Bölümü.
• İshak Hoca, Ahmed b. Hayruddîn el-Güzelhisârî. Aksa’l-Erab fî Tercemeti Mukaddimeti’l-Edeb. Dâru’t-Tıbaâ el-Âmire, İstanbul 1895.
• Kadi İyaz, Tertibu’l-medarik ve takribu’l-mesalik li-ma’rifeti a’lâmi mezhebi’l-malik. thk. Abdulkadir Sahravi, 2. bs., Rabat: Vizaretu’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslamiyye, 1982.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esmâi’l-kütüp ve’l-fünûn, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1992.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İFAV yay. İst, 1996.
• Kasanî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ûd. Bedaiü’s-sanai’ fî tertibi’ş-şerai’. Kahire: Matbaatü’l-Cemaliyyeti’l-Amire, 1910.
• Kudurî, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekir Muhammed. Muhtasaru’l-Kuduri fi’l-Fıkhi’l-Hanefî. thk. Kâmil Muhammed Uveyza, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Kur’an yolu: Türkçe meal ve tefsir, hazırlayanlar Hayreddin Karaman, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı 2003.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdulkadir Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakati’l-Hanefiyye. Haydarabad: Matbaatu Meclisi-i Dâiretu’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1914.
• Kutlu, Sönmez. Din anlayışında farklılaşmalar/Türkiye’de Alevilik-Bektaşilik, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003.
• Kutlu, Sönmez. Çağdaş İslamî Akımlar ve Sorunları, Fecr Yayınları, Ankara, 2008.
• Leknevî, Ebu’l-Hasenat Muhammed Abdulhay. el-Fevaidu’l-behiyye fî teracimi’l-Hanefiyye. tahsis ve talik Bedreddin Ebû Firas en-Na’sani, Beyrut, Dâru’l-Ma’rife, t.s.
• Makdisî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekasim fi ma’rifeti’l-ekalim, TIP, Leiden, E. J. Brill, 1967.
• Merginanî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye şerhu bidayeti’l-mübtedi. Kahire, Mustafa el-Babi el-Halebi, 1936.
• Mevsılî, Mecdüddin Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyarli-ta’lili’l-Muhtar. thk. Şuayb el-Arnavut, Ahmed Muhammed Berhum, Abdüllatif Hırzullah. Dımaşk: Darü’r-Risaleti’l-Alemiyye, 2009.
• Nesefî, Ebu’l-Berekat Hafîzuddin. Medariku’t-tenzîl ve hakaiku’t-te’vîl. Thk. Yusuf Âl-i Budeyvi, Dımeşk: Daru İbn Kesir, 2008.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya. el-Mecmu’şerhi’l-Mühezzeb. Beyrut: Darü’l-Fikr, t.s.
• Nisaburî, Nizameddin el-Hasan b. Muhammed. Garaibu’l-Kur’ân ve regaibu’l-furkan. thk. İbrahim İvaz, Kahire: Mustafa el-Babî, 1964.
• Onat, Hasan. “Din Anlayışımızın Kaynakları Üzerine Bazı Düşünceler”. Türk Yurdu, 1993.
• Onat, Hasan – Kutlu, Sönmez. İslâm Mezhepleri Tarihi’ne Giriş. Grafiker Yayınları, Ankara, 2012.
• Özek, Ali. ez-Zemahşer’î ve Arap lügatçiliğindeki yeri. İstanbul, Ensar Neşriyat, 2006.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsuleimme Muhammed b. Ahmed. el-Mebsût. Kahire, Matbaatu’s-Saade, 1324.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Tuhfetü’l-Fukaha, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1984.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Buğyetu’l-vuât fî tabakati’l-lugaviyyen ve’n-nuhat. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim, 2. bs., Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Tabakâtu’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1970.
• Şafiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. el-Ümm. “Risale”, thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib, Dâru’l-Vefâ, 2001.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvafakat. yay. haz. Ebû Ubeyde Al-i Salman, Huber: Dâru İbn Affan, 1997.
• Şirazî, Ebû İshak Cemaleddin İbrahim b. Ali. el-Mühezzeb fî fıkhi’l-İmam eş-Şafii. 2.bs., Kahire: Mustafa el-Babi, 1959.
• Şevkânî. Katru’l-velî alâ hadîsi’l-velî. thk: Seyyid Yusuf Ahmed, Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiye, 2001.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Muhtasaru’t-Tahavi, thk. Ebu’l-Vefâ el-Efganî, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1370.
• Taneri, Aydın “Hârizmşâhlar”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV yay, 1997.
• Taşköprüzâde Ahmed Efendi, Ebu’l-Hayr İsamuddin. Miftâhü’s-saâde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûâti’l-‘ulûm. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
• Yâkut el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn. Mu’cemu’l-udebâ. y.y., Dârü’l-Me’mun li’t-Türas, t.y.
• Yâkut el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn. Mucemu’l-buldân. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1979.
• Yazıcı, Nesimi. İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2002.
• Yerkazan, Hasan. "Zemahşerî’nin Eserlerinde Bulunan Hadislerin Kaynaklar", Amasya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 8, 2017.
• Yüce, Nuri, “Zemahşerî”, İslam Ansiklopedisi, MEB, Eskişehir, 1997.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an hakâ’iki gavâmidi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, 2. bs., 2009/1430.
• http://www.waqfeya.com/book.php?bid=8055.
• …………….., Ebü’l-Kâsım Cârullah. Dîvânu’z-Zemahşerî. thk. Abdüssettar Dayf. Kahire: Müessesetü’l-Muhtar, 2004.
• ……………..., Ebü’l-Kâsım Cârullah. Esâsu’l-Belâğa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. Dâru’l-Mekteb’il-İlmiyye, , Beyrut, ts.
• ………………, Ebü’l-Kâsım Cârullah. Mâkâmatu’z-Zemahşerî. Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1982.
• ………………, Ebü’l-Kâsım Cârullah. Mufassal fi İlmi’l-Luğa. haz. Muhammed İzzeddin Saidi. Beyrut: Dâru İhyai’l-Ulum, 1990.
• ………………, Ebü’l-Kâsım Cârullah. Ruûsü’l-Mesâil. thk. Abdullah Nezir Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslamiyye, 2007.
• Zehebî, Muhammed Hüseyn. Mîzânu’l-İ’tidâl fî nakdi’r-rical. thk. Ali Muhammed Muavvid, Adil Ahmed Abdulmevcud, Abdulfettah Ebû Sünne. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1995.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-A’lâm: Kâmûs Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Müsta’ribîn ve’l-Müsteşrikin. Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1990.