DP’den 12 Eylül’e Aleviler: Sağ’dan Sol’a (1950-1980)

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 2, 273 - 295, 27.12.2025

Selçuk Kahraman

Öz

Araştırma, Aleviler ve siyaset ilişkisi teması üzerinden DP’nin iktidara gelişinden 12 Eylül’e kadar uzanan genel bir dönemsel çerçeveyi esas alarak, 1950’ler, 1960’lar ve 1970’ler olmak üzere üç kronolojik dönemde bir tasnifte ve siyasetin sağ ve sol düzleminde belirlenen ve parti ve ideoloji boyutlarını bir arada toplayan bir kategoride şekillendirilmiştir. Bu bağlamda her üç dönemin de politikacısı olarak öne çıkmış Alevi aktörlerinin can alıcı söylemleriyle desteklenen bulguların açıklanmasına, ilişkilendirilmesine ve anlamlandırılmasına çalışmıştır. Böylece bu çalışmada, dönemin koşulları, ilişkileri ve eğilimleri betimsel bir analize tabi tutularak tartışılmıştır. Bu noktada çalışma Alevi politikleşmesinin ideolojik boyutunda üç temel bulgu ortaya koymaktadır: 1950’lerde Alevilerin üzerinde büyük ölçüde sağ siyasetin etkili olması, 1960’larda sağda ve solda dağılan Alevilerin BP’nin de kurulmasıyla bir geçiş evresi içerisinde kalarak dağınık/belirsiz bir ideolojik görünüm göstermesi ve 1970’lerde büyük oranda solda konumlanması. Sağdan sola geçişin kurumsal bağlamını gösteren Alevi politikleşmesinin partileşme boyutunda ise üç temel bulgu ortaya çıkmıştır: Sağ siyaset içerisinde başta DP ve AP’ye olmak üzere sağlanan güçlü desteklerin uzun soluklu olamaması, müstakil bir Alevi partisi olan (Türkiye) Birlik Partisi’nin (TBP) 1969’da görece seçim başarısı haricinde zayıflayarak etkinliğini yitirmesi, CHP’nin ise Ecevit rüzgarıyla Alevi toplumunda bir konsolidasyon sağlaması. Böylece ideoloji ve partiler boyutuyla ortaya çıkan ortak ve en belirgin sonuç, 1950’lerde sağda başlayan Alevi politikleşmesinin, -1960’larda ideoloji ve parti bağlamında yaşadığı çeşitlilik sonrası- 1970’lerde solda devam etmiş olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Aleviler , siyasal partiler , DP , CHP , TBP

From the DP to September 12, Alevis: From the Right-wing to the Left-wing (1950-1980)

Öz

The research focuses on the theme of the relationship between Alevis and politics, covering a general period from the DP’s rise to power to September 12, organized into three chronological periods: It is structured in a classification following three chronological periods: the 1950s, 1960s, and 1970s, and in a category that combines the dimensions of party and ideology, determined on the right and left planes of politics. In this context, it has sought to explain, relate, and interpret the findings supported by the incisive statements of Alevi actors who emerged as politicians in all three periods. Thus, this study discusses the conditions, relationships, and trends of the period through descriptive analysis. At this point, the study reveals three key findings regarding the ideological dimension of Alevi politicization: the significant influence of right-wing politics on Alevis in the 1950s; the fragmented/uncertain appearance of Alevis, scattered across the right and left, remaining in a transitional phase with the establishment of the BP in the 1960s; and their largely left-wing positioning in the 1970s. In the context of Alevi politicization, which demonstrates the shift from right to left, three key findings have emerged regarding the dimension of party formation: the inability of the strong support provided to right-wing politics, particularly the DP and AP, to be sustained over the long term; the weakening and eventual disappearance of an independent Alevi party, except for its relative electoral success in 1969; and the CHP’s consolidation within Alevi society on the back of the Ecevit wave. Thus, the common and most distinct result that emerged in terms of ideology and parties is that Alevi politicization, which began on the right in the 1950s, continued on the left in the 1970s after experiencing diversity in the context of ideology and parties in the 1960s.

Anahtar Kelimeler

Alevis , political parties , DP , CHP , TBP

Kaynakça

• Akşin, S. (2004). Düşünce Tarihi (1945 Sonrası). S. Akşin (Ed.), Türkiye tarihi-5: Bugünkü Türkiye (1980-2003) içinde (247-349). Cem Yayınevi.
• Aktay, Y. (2007, 28 Ağustos). Tarihi, kültürel, folklorik ve aktüel boyutlarıyla Alevilik. https://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tumview.php?start=19545
• Arabacı, C. (2017). Dersim olayı, bir jakobenizm faciası mı?. Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1(2), 33-103.
• Arslan, C. (2024a, 4 Aralık). Timisi: 1960’larda radyolarda Şah Hatayi’nin Pir Sultan’ın adı dahi geçmezdi, yasaktı. Pirha, https://pirha.org/timisi-1960larda-radyolarda-sah-hatayinin-pir-sultanin-adi-dahi-gecmezdi-yasakti-video-454618.html/04/12/2024/
• Arslan, C. (2024b, 5 Aralık). Timisi: 1958-59’da Alevilere yönelik düşmanca tavır vardı; buna karşı ciddi çalışmalar yürüttük. Pirha, https://pirha.org/timisi-1958-59da-alevilere-yonelik-dusmanca-tavir-vardi-buna-karsi-ciddi-calismalar-yuruttuk-video-454849.html/05/12/2024/
• Ata, K. (2007). Alevilerin ilk siyasal denemesi: (Türkiye) Birlik Partisi (1966-1980). Kelime Yayınevi/Özdoğan Matbaa.
• Atagenç, İ.Ö. (2023). Tek parti döneminde devletçilik düşüncesinin inşası ve dönüşümü (1923-1950), Necmettin Erbakan Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 5(Özel Sayı), 77-91.
• Aydın, Ö. (2019). Diyanet İşleri Başkanlığı üzerine bir tartışma: Temsil meselesi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 33(3), 891-918.
• Aydın, Ö. & Gürpınar, B. (2022). The right to have places of worship: The Cemevi case in Turkey. Religious, 13(758), 1-14. https://doi.org/10.3390/ rel13080758
• Aydoğdu, H. & Timisi Nalçaoğlu, N. (2021). Mustafa Timisi anlatıyor: Biz varız, dün, bugün, yarın. Dipnot Yayınları.
• Bakan, S. & Özdemir, H. (2013). Türkiye’de 1946-1960 dönemi iktidar-muhalefet ilişkileri: Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) Demokrat Parti (DP)’ye karşı. C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 4(1), 373-397.
• Bingöl, B. (2008). Türk siyasal yaşamında Birlik Partisi-Türkiye Birlik Partisi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Bulut, S. (2010). Muhtıra sonrası demokratikleşme hareketine örnek model olarak 1973 seçimleri. Berikan Yayınevi.
• Bulut, F. (2021, 7 Mart). Mustafa Timisi’nin hatıralarında Alevilerin hak mücadelesi ve Diyanet eleştirisi. Independent Türkçe, https://www.indyturk.com/node/326271/t%C3%BCrki%CC%87yeden-sesler/mustafa-timisinin-hat%C4%B1ralar%C4%B1nda-alevilerin-hak-m%C3%BCcadelesi-ve-diyanet
• Cumhuriyet (1966, 7 Eylül). Gerici ve sağcı akımlar çok tehlikeli bir hal aldı. 43(15124), 1-1.
• Cumhuriyet (1969, 4 Mayıs). Yobazlar, bu sefer de cemaate saldırdılar. 45(16079), 1-1.
• Çakmak, D. (2023). Alevifobi ile mücadelenin ilk partisi: (Türkiye) Birlik Partisi (1966-1981). Libra Kitap.
• Çanak, E (2024). Alevifobi ile mücadelenin ilk partisi: (Türkiye) Birlik Partisi (1966-1981). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (112), 441-446. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1538316
• Çamuroğlu, R. (2005). Değişen koşullarda Alevilik. Kapı Yayınları.
• Durgun, S. (2015). İdeolojik çeşitlenmeler ve toplumsal hareketler. Türk siyasal hayatı içinde (s. 120-139). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Engin, İ. (2019, 29 Mart). Rıza Yetişen (1916-1993). https://ismail-engin.blogspot.com/2019/03/rza-yetisen-1916-1993.html
• Güler, S. (2008). Aleviliğin siyasal örgütlenmesi: Modernleşme, çözülme ve Türkiye Birlik Partisi. Dipnot Yayınları.
• Haktan, N. (2025, 24 Haziran). II. Bölüm: 1925’ten günümüze Hacı Bektaş Dergâhında yaşanan tarihsel olaylar: Müzeleşme, canlanma ve yeniden keşif. YolPedia, https://yolpedia.eu/blog/1925ten-gunumuze-haci-bektas-dergahinda-yasanan-tarihsel-olaylar-muzelesme-canlanma-ve-yeniden-kesif/
• Kaya, Y. (2024). Milli Birlik Komitesi döneminde Türkiye’nin dış politikası (1960-1961). Medeniyet ve Toplum Dergisi, 8(1), 83-100.
• Kaynar, M. K. (2021). Türkiye’nin altmışlı yılları üzerine bazı notlar. Türkiye’nin 1960’lı Yılları içinde (s. 23-58). Haz. M. K. Kaynar, İletişim Yayınları.
• Keş, İ. (2024). Crisis and transformation of the public sphere: A study on rights, identities and subjektivities. DiHA: Journal of Interdisciplinary Legal Studies, (1), 88-101. DOI: 10.5281/zenodo.13857179
• Küçük, M. (2003). Mezhepten millete: Aleviler ve Türk milliyetçiliği. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik içinde (s. 901-910) (Cilt 4). İletişim Yayınları.
• Massicard, E. (2007). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi hareketinin siyasallaşması. (Çev. A. Berktay), (1. Baskı), İletişim Yayınları.
• Milliyet (1967, 7 Eylül). Yargıtay başkanı gerici akımı yerdi. 1-1.
• Milliyet (1969, 4 Mayıs). Öktem’in cenazesi hadiseli kalktı. 20(7701), 1-1.
• Özbey, C. (1963). Alevilik üzerine tartışmalar. Emek Basımevi.
• Özgünay, A., Özdemir, C., Aktolgalı, İ., Arsal, O. & Yücer, N. (t.y.). Beş Yoldüşkünü. Tipo Neşriyat ve Basımevi.
• Özsoy, A. M. (2021, 23 Şubat). Ayhan Yalçınkaya: Aleviler kimlikçilik batağında yüzüyor. Gazete Duvar, https://www.gazeteduvar.com.tr/ayhan-yalcinkaya-aleviler-kimlikcilik-bataginda-yuzuyor-haber-1514124
• Schüler, H. (1999). Türkiye’de sosyal demokrasi: Particilik, hemşehrilik, Alevilik. İletişim Yayınları.
• Sencer, M. (1971). Türkiye’de siyasal partilerin sosyal temelleri. Geçiş Yayınları.
• Şaylan, G. (1994). Aleviler kimlerdir?. İ. Selçuk, G. Şaylan & Ş. Kalkan (haz.), Türkiye’de Alevilik ve Bektaşilik içinde (s. 57-84) (2. Baskı). Yön Yayınları.
• Taşkın, Y. (2015). Din, devlet, laiklik. A. Demirel & S. Sözen (ed.), Türk siyasal hayatı içinde (s. 140-168). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• TBP (1977). 1977 genel seçimi radyo konuşmaları. Başbakanlık Basımevi.
• TBMM (1966, 20 Haziran). Millet Meclisi genel kurul tutanakları içinde (ss. 139-141). 99. Birleşim, 1. Oturum.
• TBMM (1974). Millet Meclisi genel kurul tutanakları içinde (ss. 488-497). 4. Dönem, 1. Cilt, 37. Birleşim, https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/td_v2.goruntule?sayfa_no_ilk=488&sayfa_no_son=494&sayfa_no=493&v_meclis=4&v_donem=4&v_yasama_yili=&v_cilt=1&v_birlesim=037
• TBMM (2010). TBMM albümü: 1950-1980 (2. Cilt), Korza Yayıncılık.
• Tercüman (1968, 12 Haziran). İmran Öktem: “Allah’ı yaratan insandır” dedi. 7(2391), 1-1.
• Yeler, A. (2018). Modernleşen Alevilikte siyasallaşma ve siyasi partilerle ilişkiler. Uluslararası geçmişten geleceğe Alevilik sempozyumu bildirileri içinde (s. 485-518). Alevi İnanç Birliği Vakfı (Yayın: 4), İsmail Aygül Ofset Matbaacılık.
• Yeler, A. (2019). Sivil toplumdan siyasi partilere: Alevi kurumsallaşması. Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Yetkin, Ç. (1998). 12 Mart 1971 öncesinde Türkiye’de soldaki bölünmeler. Toplumsal Dönüşüm Yayınları.