Tek Parti Döneminde Türk Kamu Bürokrasisinde Yapılan Yapısal Değişiklikler

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 1, 55 - 74, 30.06.2023

İsmail Sevinç , Mehmet Özçelik

Öz

Bu araştırmanın amacını, Türkiye’de tek parti dönemi olarak adlandırılan ve 1923-1945 yılları arasında yönetimi tek başına elinde bulunduran Cumhuriyet Halk Partisi iktidarının bürokraside yaptığı yapısal değişikliklerin incelenmesi oluşturmaktadır. 600 yıllık Osmanlı Devleti mirasının üzerine inşa edilen Türkiye Cumhuriyeti, ulus-devlet ve yeni bir kimlik inşa sürecinde bürokrasi ve devlet kurumlarında köklü değişim ve dönüşümlere gitmiştir. Devlet eliyle rijit bir şekilde biçimlenen toplumsal ve siyasal yapıda, kurumlar asker-sivil bürokratlar vasıtasıyla dönüştürülmüştür. Cumhuriyetin yeni bir ulus ve kimlik oluşturma idealinde, Kemalist reformların uygulanmasında ve korunmasında, toplumun dizayn edilmesinde en önemli aktörler arasında dönemin bürokratları yer almıştır. Bu çalışmada, ilk olarak Osmanlı’dan Türkiye’ye geçiş sürecindeki toplumsal durum ortaya konulmaya çalışılmış, ardından çalışmanın ana konusunu oluşturan tek parti döneminin kapsamı belirlenmiştir. Son olarak tek parti döneminde, Türk kamu bürokrasisinde ne gibi yapısal değişikliklerin hayata geçirildiği tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın ana omurgasını oluşturan ilgili dönemdeki bürokrasi alanındaki yapısal değişiklikler incelenirken, merkezi yönetim sistemi içerisindeki kurumlar, yürütme organı, yardımcı kurum ve kuruluşlar, anayasalar, düzenleyici normlar araştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bürokrasi, Tek Parti Dönemi, Cumhuriyet Halk Partisi, Max Weber

Kaynakça

• Ahmad, F. (1995). Modern Türkiye’nin Oluşumu (2. b.). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• Atatürk Ansiklopedisi (2023, 02 Şubat). Atatürk Ansiklopedisi. Atatürk Ansiklopedisi Web Sitesi. Erişim adresi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/maliye-vekaleti/?pdf=3508
• Büyük Millet Meclisi İcrâ Vekillerinin Sûret-i İntihâbına Dâir Kânûn. (1921, 07 Şubat). Resmî Gazete (Sayı: 1). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1.pdf
• Cohen, G. A. (2001). Karl Marx's Theory of History. Princeton: Princeton University Press.
• Cumhuriyet Halk Partisi. (1935). CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Görüşmeleri Tutulgası. Ankara: Ulus Basımevi.
• Cumhuriyet Halk Partisi. (1943). CHP Nizamnamesi. Ankara: Zerbamat Basımevi.
• Cumhuriyet Halk Partisi. (2018). Cumhuriyet Halk Partisi Tüzüğü. Erişim adresi: https://content.chp.org.tr/file/chp_tuzuk_10_03_2018.pdf
• Dahiliye Vekâleti Merkez Teşkilât ve Vazifeleri Hakkında Kanun. (1930, 24 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 1501). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1501.pdf
• Demirel, A. (2014). Tek Partinin İktidarı Türkiye’de Seçimler ve Siyaset (2. b.). İstanbul: İletişim Yayınları. Devlet Dairelerinin Vekâletlere Tefriki ve Siyasî Müsteşarların Vazifeleri Hakkında Kanun. (1937, 18 Şubat). Resmî Gazete (Sayı: 3537). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3537.pdf
• Devlet Şûrası Kanunu. (1938, 30 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 4098). Erişim Adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4098.pdf
• Draper, H. (2011). Karl Marx's Theory Of Revolution State and Bureaucracy (Cilt 1). Delhi: Aakar Books.
• Duran, L. (1981). Atatürk Döneminde Danıştay. İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, II(3), s. 19-39.
• Dursun, D. (1992). Bürokrasi Teorisi ve Yönetim. Journal of Social Policy Conferences(37-38), s. 133-149.
• Duverger, M. (1959). Political Parties. London: Methuen&Co. Ltd.
• Erdoğan, C. (2017). Oligarşinin Demir Kanunu'nun Cumhuriyet Halk Partisi Açısından İncelenmesi. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Ertem, B. (2010). Siyasal Bir Muhalefet Denemesi Olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 1(2), s. 71-92.
• Eryılmaz, B. (2015). Kamu Yönetimi Düşünceler-Yapılar-Fonksiyonlar-Politikalar. İstanbul: Umuttepe Yayınları.
• Eryılmaz, B. (2017). Bürokrasi ve Siyaset, Bürokratik Devletten Etkin Yönetime (6. b.). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Farazmand, A. (2009). Bureaucracy and Administration. Florida: CRC Press.
• Genelkurmay Başkanlığının Vazife ve Salâhiyetleri Hakkında Kanun. (1944, 13 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 5729). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/5729.pdf
• Gözler, K. (2018). Türkiye’nin Yönetim Yapısı (T. C. İdarî Teşkilâtı) (1. b.). Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları
• Gözübüyük, A., & Kili, S. (1982). Türk Anayasa Metinleri 1839-1980 (2. b.). Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
• Güler, B. A. (2013). Türkiye’nin Yönetimi: Yapı (4. b.). Ankara: İmge Kitapevi.
• Gümrük ve İnhisarlar Vekâleti Teşkiline Dair Kanun. (1931, 30 Aralık). Resmî Gazete (Sayı: 1989). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1989.pdf
• Gümrük ve İnhisarlar Vekâletinin Teşkilât ve Vazifelerine Dair Kanun. (1935, 16 Ekim). Resmî Gazete (Sayı: 3133). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3133.pdf
• Gümüş, M. (2008). Anayasal Meşrûtî Yönetime Medhal: 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Metin İncelemesi. Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi(47), s. 215-240.
• Hâriciye Vekâleti Me’mûrîn Kânunu (1927, 17 Temmuz). Resmî Gazete (Sayı: 635). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/635.pdf
• Hariciye Vekâleti Teşkilât Kanunu. (1938, 21 Ocak). Resmî Gazete (Sayı: 3814). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3814.pdf
• Harris, G. (1965). The Role of the Military in Turkish Politics. Middle East Journal, 19(1). Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/4323815
• Heper, M. (2010). Türkiye’de Devlet Geleneği (3. b.). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Heper, M., & Berkman, Ü. (2009). Bureaucracy in the Ottoman-Turkish Polity. (Ed.) A. Farazmand, Bureaucracy and Administration. Florida: CRC Press. DOI: https://doi.org/10.1201/NOE0824723699
• Heywood, A. (2011). Siyasi İdeolojiler (3. b.). Ankara: Adres Yayınları.
• Hilâfetin İlgâ ve Hânedân-ı Osmâniyye’nin Türkiye Cumhûriyyeti Memâliki Hâricine Çıkarılmasına Dâir Kânun. (1924, 06 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 63). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/63.pdf
• Hook, S. (1962). From Hegel to Marx. Michigan: The University of Michigan Press. İmar Hukukçusu. (2023, 15 Mart). İmar Hukukçusu. İmar Hukukçusu Web Sitesi. Erişim adresi: http://www.imarhukukcusu.com/modules.php?name=News&file=article&sid=403
• İnan, A. (2010). Medeni Bilgiler-Türk Milletinin El Kitabı (2. b.). İstanbul: Arı Matbaası.
• Işık, H. M. (2003). 1921 ve 1924 Anayasal Düzenlemeleri Bağlamında Askeri Bürokrasinin Devlet Teşkilatı İçindeki Yeri. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 7, s. 78-91.
• Kahraman, H. B. (2010). Türk Siyasetinin Yapısal Analizi-1 Kavramlar, Kuramlar, Kurumlar (2. b.). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Kalaycıoğlu, E. (2006). Siyasal Kültür. (Der.) M. Heper, & S. Sayarı, Dünden Bugüne Türkiye: Tarih, Politika, Toplum ve Kültür. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kalkınma Bakanlığı. (2018). On Birinci Kalkınma Planı 2019-2023. Ankara: Kalkınma Bakanlığı.
• Kara, B. (2006). Türkiye’de Personel Reformu Çalışmalarının Altyapısı: 1930-60 Yılları Arasında Yabancı Uzmanların Kamu Yönetimine İlişkin Hazırladıkları Raporlar. Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 30(2), s. 149-162.
• Karakoç, Ş. M. (2020). Türkiye’de Siyasetin Dönüşümü: Güçlü Devlet Geleneğinden Total Siyasete. Journal of Economy Culture and Society(62), s. 227-253.
• Karal, Z. E. (2007a). Osmanlı Tarihi (Cilt VI). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karal, Z. E. (2007b). Osmanlı Tarihi (Cilt V). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kili, S. (1980). Kemalism in Contemporary Turkey. International Political Science Review, 3(1), s. 381-404. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/1601123
• Kodamanoğlu, M. N. (1991). Laik Devlet Düzenimizin İlk Yasal Dayanağı. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi(8), s. 643-646.
• Kongar, E. (2005). 21. Yüzyılda Türkiye. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Lamba, M., Aktel, M., Altan, Y., & Kerman, U. (2014). Türkiye’de Bakanlık Tipi Örgütlenme: Tarihsel ve Yasal Süreç. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 21(1), s. 173-189.
• Lewis, B. (1993). Modern Türkiye'nin Doğuşu (5. b.). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Maliye Vekâleti Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun. (1936, 05 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 3322). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/3322.pdf
• Maarif Teşkilâtına Dair Kanun. (1926, 03 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 338). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/338.pdf
• Maarif Vekâleti Merkez Teşkilâtı ve Vazifeleri Hakkında Kanun. (1933, 22 Haziran). Resmî Gazete (Sayı: 2434). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2434.pdf
• Marx, K., & Engels, F. (1977). Selected Letters. Peking: Foreign Languages Press.
• Marx, K., & Engels, F. (2013). Alman İdeolojisi. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Mboya, T. J. (1963, 7). The Party System and Democracy in Africa. Foreign Affairs, 41(4), s. 650-658. DOI: https://doi.org/10.2307/20029650
• Michels, R. (1915). Political Parties. New York: Hearst's International Library Co.
• Mill, J. S. (2015). On Liberty, Utilitarianism and Other Essays. Oxfort: Oxfort Universty Press.
• Mises, L. V. (1996). Bureaucracy. New York: Yale Universty Press.
• Mutlu, S. (2013, 7). Tek Parti Döneminde Parti-Devlet Bütünleşmesine Bir Örnek: Dilek Sistemi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 29(56), s. 53-102.
• Münakalât Vekâleti Teşkilât ve Vazifelerine Dair Kanun. (1939, 31 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 4220). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4220.pdf
• Nişanyan Sözlük. (2023, 03 23). Nişanyan Sözlük. Nişanyan Sözlük Web Sitesi. Erişim adresi: https://www.nisanyansozluk.com/kelime/b%C3%BCrokrasi
• Oral, M. (1996). Ulusal Bağımsızlık Savaşı Yıllarında Türkiye'de Hilafet ve Saltanat Sorunu. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 5(18), s. 58-188.
• Öktem, M. K. (1992). Türk Kamu Personel Yönetiminin Gelişimi. Amme İdaresi Dergisi, 25, s. 86-105.
• Özbudun, E. (2016). Dünden Bugüne Türkiye Tarih, Politika, Toplum ve Kültür. M. Heper, & S. Sayarı içinde, Anayasalar ve Siyasal Sistem. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Özbudun, E., & Gençkaya, Ö. (2009). Democratization and the Politics of Constitution-Making in Turkey. Budapest: Central European University Press.
• Öztürk, A. (2001). Kamu Kesiminde Personel ve Ücret Rejimi Arayışları. Sayıştay Dergisi, 12(42), s. 3-19.
• Öztürk, N. K. (2021). Bürokrasinin Verimliliği Hakkında Sosyalist ve Liberal Görüşler. Ombudsman Akademik, 8(15), s. 13-41.
• Parla, T. (2007). Türkiye’de Anayasalar. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Parlak, B. (2011). Kamu Yönetimi Sözlüğü. Bursa: MKM Yayınları.
• Payaslı, V. (2014). Tek Parti İktidarı’ndan Doğmuş Bir Denetim Organı: Müstakil Grup (1939-1946). Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, 14(28), s. 175-197.
• Sarıbay, A. (2001). Türkiye'de Demokrasi ve Politik Partiler. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Şavkılı, C., & Aydın, T. (2013). Atatürk Döneminde Bürokrasinin Yeniden Yapılandırılması. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 29(87), s. 67-90.
• Şaylan, G. (1974). Türkiye’de Kapitalizm, Bürokrasi ve Siyasal İdeoloji. Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları.
• Şenlen, S. (1994). Türkiye'de İdari Yargının Doğuşu ve Tarihi Gelişimi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 49(3), s. 401-413.
• Şeriye ve Evkaf ve Erkânı Harbiye-i Umumiye Vekâletlerinin İlgasına Dair Kanun. (1924, 03 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 63). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/63.pdf
• Şûrayı Askerî Teşkilî Hakkında Kanun. (1925, 29 Nisan). Resmî Gazete (Sayı: 98). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/98.pdf
• Tanör, B. (2008). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (17. b.). İstanbul: YKY.
• Teşkilâtı Esâsiye Kanûnu. (1921, 07 Şubat). Resmî Gazete (Sayı: 1). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/1.pdf
• Teşkilâtı Esâsiye Kanûnu. (1924, 24 Mayıs). Resmî Gazete (Sayı: 71). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/71.pdf
• Tevhîd-i Tedrîsât Kânunu. (1924, 06 Mart). Resmî Gazete (Sayı: 63). Erişim adresi: https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/63.pdf
• Terzi, M. A. (2015). Türk Devlet Geleneğinde Bürokrasi (1. b.). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Turhan, T. (2017). Tek Parti Dönemi Burjuva Bürokrasisi ve Kamusal Adalet İlkesi. Dicle Adalet Dergisi, 1(1), s. 30-57.
• Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü. (1987). Devlet Memurları El Kitabı (3. b.). Ankara: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları.
• Weber, M. (2005). Bürokrasi ve Otorite. Ankara: Adres Yayınları.
• Yayla, A. (2015). Siyaset Bilimi. Ankara: Adres Yayınları.
• Yılmaz, B. (2013). Türkiye'de Bakan Yardımcılığı Uygulamasına İlişkin Genel Bir Değerlendirme. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, I(1), s. 33-41.
• Yılmaz, N., Doğan, K., & İnankul, H. (2013). Tek Parti İktidarı Döneminde (1923-1946) Bürokrasi ve Siyaset İlişkisinin Weberyan Değerlendirmesi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 27(3), 263-284.
• Yördem, Y., & Şeker, H. (2018). Türkiye'nin İdari Yapısı ve Mülki İdarenin Yeri. Dicle Üniversitesi Adalet Meslek Yüksekokulu Dicle Adalet Dergisi, 2(4), 10-24.