The tradition of single wooden supported prayer hall in Anatolia: The example of Demirli Mosque in Beyşehir

Yıl 2024, , 1086 - 1107, 29.09.2024

Ahmet Yavuzyılmaz , Ayşe Budak

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1464568

Öz

The first structure known as the place of worship for Muslims is the mosque, which was built shortly after the migration in Medina. The structural and roofing system of this modest building was constructed with wood. Sometimes structures were built using dozens of wooden pillars, while other times space was shaped with a single wooden support. The Demirli Mosque, built during the period of the Eşrefoğulları in the district of Beyşehir in Konya, stands out with its small size and single wooden support. In this study, the historical process of this structure, built and used as a mosque, and the repairs it underwent have been discussed. However, the primary aim of this study is not only to introduce this mosque but also to determine whether it continues a tradition with its wooden support system. Firstly, the tradition of wooden support seen from the first Islamic worship structure onwards is briefly explained with examples. It is interesting that the Demirli Mosque, with its single wooden support, is one of the few examples built by the Eşrefoğulları, who continued the Seljuk tradition due to their proximity to Konya and their political ties during the period of the principalities, which was a transitional period between the Seljuks and the Ottomans. Lastly, this study has determined which examples of single-support structures continued in Anatolia after this building. In light of all this data, this study aims to reveal the centuries-long continuation of single-support structures within a tradition and contribute to the field.

Anahtar Kelimeler

Tradition, Architectural History, Harim, Wooden Column

Beyşehir Demirli Mescit örneğinde Anadolu’da tek ahşap taşıyıcılı harim geleneği

Öz

Müslümanların ibadethanesi olarak bilinen ilk yapı Medine’de hicretten kısa süre sonra inşa edilen mescittir. Bu mütevazı yapının taşıyıcı ve örtü sistemi ahşapla oluşturulmuştu. İlk mescitten itibaren ahşap taşıyıcı ve örtü sisteminin varlığını sürdürdüğü bilinmektedir. Yüzyıllar boyunca kimi örnekte anıtsal nitelikte ulu camilere ve kimi örnekte de sade mescitlere dönüşmüştür. Kimi zaman onlarca ahşap ayak kullanılarak inşa edilen yapılara karşılık kimi zamanda tek ahşap taşıyıcıyla mekân biçimlendirilmiştir. Konya’nın Beyşehir ilçesinde Eşrefoğulları döneminde inşa edilmiş Demirli Mescit, küçük boyutları ve tek ahşap taşıyıcısı ile dikkati çeker. Yapının mescit ve bazı belgelerde geçen ifadeler nedeniyle medrese olarak inşa edilmiş olabileceği tartışmaları söz konusudur. Bu çalışmada, mescit olarak inşa edilen ve kullanılan bu yapının tarihsel süreci, geçirdiği onarımlar ele alınmıştır. Ancak bu çalışmanın birinci amacı bu mescidi tanıtmaktan ziyade yapının içinde barındırdığı ahşap taşıyıcısıyla birlikte bir geleneği sürdürüp sürdürmediğinin tespitidir. İlk olarak, ilk İslam ibadet yapısından itibaren görülen ahşap taşıyıcı geleneği kısaca örneklerle anlatılmış. Anadolu’da Selçuklular ve Osmanlılar arasında bir geçiş dönemi olan beylikler döneminde Konya’ya yakın konumu ve siyasi bağları nedeniyle Selçuklu geleneğini sürdüren Eşrefoğullarının inşa ettirdiği az sayıdaki örnekten birinin de yazıya konu olan tek ahşap taşıyıcılı Demirli Mescit olması ilginçtir. Bu çalışma da son olarak, bu yapıdan sonra da Anadolu’da tek ahşap taşıyıcıların hangi örneklerle devam ettiği tespit edilmiştir. Bu örneklerin sayılarının azımsanmayacak ölçüde olduğu ve bu yapıların mütevazı mahalle ve köy mescitleri olduğu görülmüştür. Tüm bu veriler ışığında tek taşıyıcılı yapıların bir gelenek içinde hangi yüzyıllar boyunca devam ettiği bu çalışmayla ortaya konulmuş ve alana katkı sağlamak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gelenek, Mimarlık Tarihi, Harim, Ahşap Sütun

Kaynakça

• Akyurt, Y. (1940). Beyşehir kitabeleri ve Eşrefoğlu Camii Türbesi. Türk Tarih Arkeologya Etnografya Dergisi, IV, 91–129.
• Akok, M. (1946). Kastamonu’nun Kasaba Köyünde Candarlıoğlu Mahmud Bey Camii. Belleten X (38), 293-302.
• Akyıldız, N.A & Olğun, T.N. (2020). Somut olmayan kültürel mirasın Anadolu’da tarihi yerleşimlerin korunması ve sürdürebilirliği bağlamında değerlendirilmesi. Milli Folklor 128, 234-243.
• Alperen, B. (2001). Beyşehir ve tarihi. Konya: Büyük Sistem Dershanesi Matbaası.
• Altun, A. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin anahatları için bir özet. Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• Altın A, (2015). Gaziantep Türk-İslam mimarisi (Eyyubiler’den Cumhuriyet’e). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Bakırer Ö. (2000). Onüç ve ondördüncü yüzyıllarda Anadolu mihrapları. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bardakçı, H. (1976). Bütün yönleriyle Ermenek. Konya: Çaba Matbaası.
• Bayhan, A. A. (2019). Geçmişten günümüze Ordunun geleneksel ahşap camileri. Ordu: Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Bayhan, A.A., (2023). Orta Karadeniz’de bir Türk İslam kenti Ordu. Ordu: Büyükşehir Belediyesi Yayını.
• Bayraktar, S. (2016). Samsun’da Türk devri mimarisi. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları
• Budak, A., (2018). Mimarsız mimarlık, Kapadokya Bölgesi kaya oyma camileri. Konya: Literatürk Yayınları.
• Can, Y. (2008). İslam’ın üç kutsal mabedi. İstanbul: Ensar Yayınevi.
• Can, Y. (2003). Kastamonu ve Sinop yöresinde bulunan ahşap camiler. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14-15, 117-134.
• Clavijo, R.G. (2016). Timur devrinde Kadis’ten Semerkand’a seyahat (Ö. R. Doğrul Çev.) İstanbul: Köprü Kitapları.
• Çal, H. (2000). Niğde şehrindeki Ahşap tavanlı camiler ve mescitler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çal, H. (1989). Niksar’da Türk eserleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çam, N. (1989). Gaziantep Şeyh Fetullah Külliyesi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çam, N. (1999). İslâmda sanat sanatta İslâm. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çaycı, A. (2008). Eşrefoğlu Beyliği dönemi mimari eserleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çaycı, A. (2011). “Demirli Mescit”, Konya Ansiklopedisi içinde, (s. 116-118). Konya: Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür A.Ş.
• Çeşmeli, İ. (2005). Orta Asya’da Kaşkaderya Bölgesi merkezi ayaklı dört kubbeli camii tipolojisi. Arredamento Mimarlık 3, 106-115.
• Çeşmeli, İ. (2007). Antik Çağ’dan XII. yüzyıla kadar Orta Asya ve Karahanlı dönemi mimarisi. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin kutsal mezarları kurganlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Denike, B. (1986). Türkistan’da ahşap oymalı birkaç abide (Ali Osman Uysal Çev.), Vakıflar Dergisi 20, 29-38.
• Diez, E. & Aslanapa, O. & Koman, M. M. (1950). Karaman devri sanatı. İstanbul: İstanbul Üni. Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erdoğru, M. A. (2004). Murad Çelebi defteri: 1483 yılında Karaman vilayetinde vakıflar III. Tarih İncelemeleri Dergisi XIX (1), 119-154.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Duran, R.&Çetinaslan, M.-vd. (2009). Konya’daki geç dönem Osmanlı yapıları. KTO İpek Yolu Dergisi IX, 235-263.
• Dülgerler, O.N. (2006). Karamanoğulları dönemi mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî (2010). İbn Battûta seyahatnâmesi I (A. Sait Aykut Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Erdemir, Y. (1999). Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi. Konya:Beyşehir Vakfı.
• Erdemir, Y. (1983). Karaman’da nakışlı ahşap camilerinden bir örnek, Hoca Mahmud Camisi. Türk Dili ve Yunus Emre, 53-59.
• Erdemir, Y. (1985). Konya-Beyşehir Bayındır Köyü Camii. Vakıflar Dergisi 19, 193-206.
• Erdemir, Y.&Yavuzyılmaz, A. (2021). Malazgirt Zaferiyle Anadolu’ya taşınan ahşap direkli camilerin Konya örnekleri. 950.Yılında Malazgirt Zaferi ve Sultan Alp Arslan içinde, (s. 424-437). Konya: Ihlamur Kitap İdeal Kültür Yayıncılık.
• Eser, E. (1997). Küre-i Hadid Köyü'nde Candaroğlu İsmail Bey Camii. Vakıflar Dergisi 26, 237-248.
• Esin, E. (2006). Türklerde maddi kültürün oluşumu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eyice, S. (1992). Bedesten. TDVİA 5, 302-311.
• Galland, A. (1987). İstanbul’a ait günlük hatıraları (1672-1673) (N. S. Örik Çev.). Ankara: I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Grabar, O. (2004). İslam sanatının oluşumu. İstanbul: Pusula Yayıncılık. Nuran Yavuz.
• Gündoğdu, H. & Bayhan, A. A. & vd. (2006). Tarihi yaşatan il Tokat. Tokat Valiliği.
• Karpuz, E.& Tütüncü, M. (2015). Gaferyad Kitabı, Karaman’ın Kazımkarabekir ilçesi ve çevresinde tarihi eserler, kültür ve kitabeler. SOTA, Türk ve Arap Dünyası Araştırma Merkezi.3
• Karpuz, H. (2009). Türk kültür varlıkları envanteri Konya. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karpuz, H.& Bozkurt, T.& Mimiroğlu, İ. M. (2008). Konya-Kızılören’deki tarihi yapılar üzerine bir araştırma. Uluçam Armağanı içinde (ss. 157-176). Van: Van Çevre ve Kültür Derneği Yayını.
• Karamağaralı, B. (1993). Ayaş’taki İslam Sanatı tarihi ile ilgili eserler, Ayaş Ulu Camii. Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşi Sempozyumu, (Ayaş 2-4 Temmuz 1993) içinde (s. 53-59). Ankara: Ayaş Beşediyesi Yayınları.
• Karamağralı, H. (1982). Sahipata Caminin restitüsyonu hakkında bir deneme. Rölöve Restorasyon Dergisi 3, 49-76.
• Göktaş Kaya, L.&Kaya, Ş. (2011). İki ahşap taşıyıcılı harim geleneği: Eflani Demirli Köyü Camii. XIV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 20-22 Ekim 2010 içinde (s. 257-280). Konya: Kömen Yayınevi.
• Kemal, Y. (2021). İnce Mehmed. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kızıltan, A. (1958). Anadolu Beyliklerinde cami ve mescitler ( 14. yüzyıl sonuna kadar). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Konyalı, İ.H. (1991). Abideleri ve kitabeleriyle Beyşehir tarihi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Kuban, D. (1993). Batıya göçün sanatsal evreleri. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Kuran, A. (1972). Anadolu’da ahşap sütunlu Selçuklu mimarisi. Malazgirt Armağanı içinde, (s. 179-186). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Muşmal, H. (2005). 19. Yüzyılın ilk yarısında Beyşehir ve çevresinin sosyal ve ekonomik yapısı (1790-1864) Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Nefes, E. (2012). Samsun/Çarşamba’da çantı tekniğinde inşa edilmiş iki ahşap cami; Ustacalı Köyü ve Kocakavak Köyü Cami. Vakıflar Dergisi 38, 155-164.
• Otto-Dorn, K. (1959). Seldschukısche Holzaenmoscheen in Kleinasien. Aus der Welt der Islamıschen Kunst içinde pp.59-88.
• Otto-Dorn, K. (1967). Die Ulu Dschami in Sivrihisar. Anadolu (Anatolia) IX, 161-168. Öney, G. (1971). Ankara’da Türk devri dini ve sosyal yapıları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Önge, Y. (1975). Selçuklularda ve Beyliklerde ahşap tavanlar. Atatürk Konferansları V (1971-72), içinde (s. 179-195).
• Önge, Y. (1968). Anadolu mimari sanatında ahşap stalaktitli sütun başlıkları. Önasya IV (37), 11-12, 22.
• Önge, Y. (1971). Anadolu’da XIII-XIV. yüzyılın ahşap camilerinden bir örnek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi. Vakıflar Dergisi 9, 291-296.
• Önge, Y. (1973). Konya Meram mesiresindeki mimari bir manzume. Vakıflar Dergisi, 10, 367-383.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Samur, T. (1996). Akşehir’deki Türk mimari eserleri. Konya: Kendi Yayını.
• Süslü, M. Y. (1934). Eşrefoğulları tarihi Beyşehir klavuzu. Konya: Babalık Matbaası.
• Şancı, F. (2013). Malatya Türk İslam dönemi mimari eserleri. Malatya: Malatya Kitaplığı Yayınları.
• Şimşir, Z. (2007). Ilgın Yukarı Çiğil Kasabasındaki iki ahşap camii. KTO İpek Yolu Özel Aralık Sayısı, 10, 607-620. Tekin Ö.L., Bilginer, R. (1945). Beyşehir ve Eşrefoğulları. Eskişehir: Karaa Matbaası.
• Tunçel, M. (2000). Bayburt Bedesteni. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı içinde (ss.565-572). Kayseri: Kayseri Büyük Şehir Belediyesi Yayınları.
• Uzluk, F.N. (1958). Fatih Devrinde Karaman Eyaleti vakıfları fihristi. Ankara: Vakıflar Umum Müdürlüğü.
• Yavuzyılmaz, A. (2023). Beyşehir’de Eşrefoğlu Camii geleneğini sürdürün bir yapı: Emen Camii. Tarihin Peşinde 30, 1-27.
• Yazar, T. (2001). Alt kat ortasında ayak bulunan türbeler üzerine ikonografik bir yaklaşım. I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi II içinde (ss. 457-460). Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi.
• Yetkin, Ş. (1986). Anadolu’da Türk çini sanatının gelişimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yücel, E. (1967). Beyşehir Demirli Mescit ve çinileri. Arkitekt 37, 177–179.
• Yücel, E. (1970). Türk İnşaat Eserleri Müzesinde Selçuklu devrine ait bazı çini örnekleri. Sanat Tarihi Yıllığı IV, 259-267.