TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE AĞIZLARINDAKİ -(S)XN GERİ YAPISI ÜZERİNE

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 2, 504 - 514, 31.12.2019

İsa Sarı

Öz

Eski Türkçede,
bilhassa Orhon Türkçesinde işlek olarak kullanılan ve durum ekleri arasında yön
gösterme (directive) işleviyle tanımlanan -GArU,
ilgili dönemin ardından türetkenliğini kaybedip işlevselliğini yitirmiştir.
Ekin kökeni ve yapısıyla ilgili olarak araştırmacılar arasında bir uzlaşı
bulunmamaktadır ve ek, işlev(ler)i dolayısıyla farklı kategoriler altında
değerlendirilebilmektedir. Günümüzde, kodlanmış hiçbir Türkçe varyantta
türetken görünüm arz etmeyen bu ek, Türkiye Türkçesinde dışarı, içeri, ileri, yukarı gibi birkaç donuklaşmış örnekte, tarihsel
sürece uygun ses değişmelerini barındırır bir şekilde yer almaktadır.

Bu çalışmada, tarihsel
süreçte -GArU ekinin kullanım alanı
ve işlevleriyle ilgili genel bilgiler aktarıldıktan sonra günümüzdeki
görünümlerine ve kalıntılarına temas edilerek Türkiye Türkçesinde ve
ağızlarında yer alan gerisin geri,
arkasın geri, ardın geri, götün geri, kıçın geri, sırtın geri vb. yapılar
oluşum ve anlam özellikleri yönüyle incelenecektir. Ardından, sözdizimsel
roller açısından zarf işlevli çıktılar türeten bu yapısal şablondaki [geri,
art, arka] anlambirimciklerini barındıran bir sözlüksel unsur, daha çok üçüncü
tekil şahıs iyelik işaretleyicisi olarak tanımlanan -(s)X ve işlevi belirsizlik
taşıyan -n ile birleşen geri unsurunun Eski Türkçe -GArU ekinin bir kalıntısı mı, edatlaşmış
bir sözlükbirim mi yoksa farklı nitelikte bir unsur mu olduğu konusu tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi, Durum Kategorisi, Yön Gösterme, Edatlaşma, -GArU Eki

Kaynakça

• Alimov, R. (2011). Eski Türkçe +GArU ve Kırgızcadaki Kalıntısı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 8 (4), 92-107.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre Thirteenth-century Turkish. London: Oxford University Press.
• Duran, S. (1956). Türkçede Cihet ve Mekân Gösteren Ek ve Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten 1956, 1-110.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden/Boston: Brill.
• Erdem, M. (2012). Yön Ekleri: Çekim ve Türetim Özellikleri Bakımından Tarihsel Bir Değerlendirme. Prof. Dr. Mine Mengi adına Türkoloji Sempozyumu (20-22 Ekim 2011) Bildirileri. Adana: Çukurova Üniversitesi, 624-632.
• Ergin, M. (1998). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erıckson, J. A. (2002). On the Origin of the Directive Case in Turkic. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 55 (4), 403-411.
• Gülsevin, G. (1990). Eski Anadolu (Türkiye) Türkçesinde 3. Kişi İyelik Ekinin Özel Kullanılışı. Türk Dili 466, 187-190.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hünerli, B. (2012). Türkiye Türkçesi Ağızlarında “keri (geri)” Sözcüğünün Eskicil Bir Kullanımı. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 7 (2), 597-604.
• Kornfılt, J.. (1997). Turkish (Descriptive Grammars). London: Routledge.
• Kunduracı, A. (2013). Turkish noun-noun compounds: A process-based paradigmatic account. PhD Dissertation, University of Calgary.
• Pekacar, Ç. ve Erdem Uçar, F. M. (2012). Nevşehir ve Diğer Anadolu Ağızlarında Fiillerin Teklik 3. Şahıs Çekimlerinde /n/ Sesi. I. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri içinde (s. 225-235). Nevşehir: Nevşehir Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, H. (2014). III. Teklik Kişi İyelik Eki +(s)I ve Zamir n’si Üzerine Bir Değerlendirme Denemesi. Dil Araştırmaları 14, 137-145.
• Şahin, H. (2011). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri (Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 9). İstanbul: Kitap Matbaası.
• TS=Türkçe Sözlük (2011). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yalçın, S. K. (2016). "Geri" Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine Bir Değerlendirme. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 56, 767-774.
• Yüceol Özezen, M. (2008). Türkiye Türkçesin de +A ve -A Ekli Zarflar Üzerine. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17(2), 329-344.