MİTOLOJİK İMGENİN DÖNÜŞÜMÜ; TEŞUP'UN İZDÜŞÜMÜ OLARAK HACI BEKTAŞ

Yıl 2021, Sayı: Hacı Bektaş Veli Özel Sayısı, 179 - 196, 22.12.2021

Ali Asker Bal

Öz

Halk inanışları (mitler), gelişimini koruyarak ve devam ettirerek, yüzyıllarca yaşayabilirler. Anadolu, üzerinde yaşamış kültürlerin çeşitliliği ve zenginliği nedeniyle, bir efsaneler diyarıdır. Anadolu uygarlıkları arasında önemli bir yeri olan Hititler, zengin bir kültürel miras bırakmışlardır. Hitit inanışları ve mitolojisine dair bir çok öğe, değişim ve dönüşüm geçirerek, halen varlıklarını devam etmektedir. Hitit fırtına tanrısı Teşup’un, halk imgeleminde dönüşüm geçirerek Hacı Bektaş-ı Veli izdüşümüyle yaşaması çarpıcı bir örnektir.
Uygarlıklar ve inanışlar hakkında gerçekleştirilecek araştırmaların en mutlak bilgi ve belgeleri kuşkusuz sanat eserlerinde karşımıza çıkmaktadır. Hititlere ait rölyefler, günlük yaşam ve inanışlar konusunda çok değerli bilgiler sunmaktadırlar. Bu eserler incelendiğinde, Hitit inanışlarının, söylenceler aracılığıyla geleceğe taşındığı görülmektedir. Hitit rölyefleri ile halk resimleri örnekleri karşılaştırıldığında, kültürel benzerlikler göze çarpmaktadır. Hitit fırtına tanrısı Teşup ile güneş tanrıçası Hepat, farklı kimlik ve isimlerle, halk efsanelerinde güncellenmişlerdir. Rölyefler ve halk resimleri incelendiğinde Teşup’un, Hacı Bektaş-ı Veli izdüşümünde, yeni ve farklı bir figür olarak taşındığı görülmektedir. Hitit rölyeflerinde dağlar ve aslanlar üzerinde betimlenen tanrıça ve tanrılar görülmektedir. Anonim halk resimlerinde ise ermiş kişilerin aslan ve duvar binme tasvirleri vardır. Bu benzerlik, doğa ve hayvan kültürünün değişerek de olsa aktarıldığını göstermektedir. Hititler, doğayla korku ile karışık bir uyum içinde yaşadıkları bilinmektedir. Tarikat kültüründe ise, doğa, ermişlerin birbirlerine meydan okudukları ve kerametlerine kattıkları bir unsurdur. Hacı Bektaş-ı Veli, gösterdiği kerametlerle, bir çok karşı inançtan kişiyi kendi tarikatına bağlamıştır.
Cumhuriyet’in kuruluşu sonrası, ilk iş olarak, Anadolu uygarlıklarının araştırılması gündeme gelmiştir. Atatürk, yayılmacı akımların Anadolu’yu sahiplenmesne karşı, arkeolojik çalışmaları başlatmıştır. Bu araştırmalar, Anadolu halklarının kültürel bir süreklilik içerisinde bu coğrafyada yaşadıklarını ortaya koymuştur. Rölyefler ve halk resimleri ışığında elde edilen veriler göz önüne alındığında, Hacı Bektaş-ı Veli imgesini, Hititlerin fırtına tanrısı Teşup’un izdüşümü olarak okumak daha olanaklı hale gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hacı Bektaş, Teşup, Hititler, Halk Resimleri, Yazılıkaya

Kaynakça

• Aksel, M. (2010), Türklerde Dini Resimler, Kapı Yayınları, İstanbul.
• Akurgal, E. (2015), Hatti ve Hitit Uygarlıkları, Phoneix Yayınları, Ankara.
• Akurgal, E. (1995), Anadolu Uygarlıkları, Net Turistik yayınları, İstanbul.
• Alp, S. (2005), Hitit Güneşi, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara.
• Alp, S. (2001), Hitit Çağında Anadolu, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, Ankara.
• Alp, S. (1949), Hitit Metinlerinde GISkalmus “Lituus” ve HUB.BI “Küpe”, Belleten XIII, Sayı 50, s.301-319.
• Beckmann, G. (1989), The Religion of the Hittities”, Biblical Archeologist, Haziran, Eylül 1989, s.98-108.
• Brandau, Schickert (2011), Hititler, Bilinmeyen Bir Dünya İmparatorluğu, Arkadaş Yayınları, Ankara.
• Bruinessen, M.V. (2016), Kürtlük, Türklük, Alevilik Etnik v Dinsel Kimlik Mücadeleleri, Çev. Hakan Yurdakul, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Cannetti, E. (1998), Kitle ve İktidar, Çev.: Gülşat Aygen, Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
• Çığ, M.İ. (2009), Hititler ve Hattuşa, Kaynak Yayınları, İstanbul.
• Danık, E. (2006), Öteki Tanrılar, Alevi ve Bektaşi Mitolojisi, İmge Yayınları, İstanbul.
• Dexter, M.R. (2009), Ancient Felines and The Great_Goddes İn Anatolia: Kupaba and Kybele, Proceeding of the 20th Annual UCLA Indo-European Conference,
• Ed. Stephanie W. Jameson vd., Bremen: Hempen Verlag, 53-67.
• Feliu, L. (2000), Concerning the Etymology of Enlil: The An:Anum Approach, Şapaltibnum Mu Illakü (Ed. G. Del Olmo Lete, vd.), Barcelona, p. 229-235.
• Gezgin, İ. (2011), Sanatın Mitolojisi, Sel Yayınları, İstanbul.
• Goetze, A. (1957), Kleinasieni, Müchen: Beck’sche Verlagsbuchhandlung.
• Goetze, A. (1930), Die Pestgebet.e des Mursilis, Kelinasiatische Forschungen: 216-217
• Gölpınarlı, A. (Haz.,1958), Vilayet-name, Menakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli, İnkılap Kitabevi, İstanbul
• Güngör, Y. (2014), İlkçağ Anadolu Medeniyetleri, Umuttepe Yayınları, Kocaeli.
• Hout, V.T. (2011), The Elements of Hittite, Cambridge University Press, Cambridge.
• İpşiroğlu, M.Ş.-Eyüboğlu, S. (1955), Fatih Albümüne Bir Bakış (Sur L’album du Conquerant), İstanbul.
• İpşiroğlu, M.Ş.-Eyüboğlu, S. (1984), Muhammed Siyah Kalem’e Atfedilen Minyatürler, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları No:573, Ankara.
• Koç, İ. (2006), Hititler, ODTÜ Toplum ve Bilim Merkezi Yayınları, Ankara.
• Laroche, E. (1948), Tesub, Hebat et Leur Cour, Journal of Cuneiform Studies, 2:113-136.1948
• Laroche, E. (1952), Le Pantheon de Yazılıkaya, Journal of Cuneiform Studies, 6:115-123.1952.
• Melchert, H.C. (2010), Luviler, Anadolu’nun Gizemli Halkı, Kalkedon Yayınları, İstanbul.
• Melikoff, İ. (2010), Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe, Çev.: Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul.
• Otten, H. (1956), Ein Text zum Nujahrfest aus Boğazköy, Orientslistiche Literaturzeitung, 51:101-105.
• Schimmel, A.M. (2004), İslamın Mistik Boyutları, Çev.: Ergun Kocabıyık, Kabalcı yayınları, İstanbul.
• Ünal, A. (2003), Hititler Devrinde Anadolu, Arkeoloji ve Sanat yayınları, İstanbul.
• Harman, M. (2020), İki Resim Bir İmge: Orta çağ İslam ve Avrupa Resim Sanatına Ait İki Örnekte Yer Alan Aslan Üzerindeki Figürler,
• Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Erzurum, 175-196
• Harman, M. (2018), Karaca Ahmet ile Hacı Bektaş-ı Veli’nin Karşılaşması Konulu Bir Resim Bize Ne Anlatır,
• 2. Uluslararası Sanat, estetik Sempozyumu ve Sergisi Tam Metin Kitabı, Elâzığ. 607-625.
• Koçak, A.-Gürçay, S. (2010), Alevi-Bektaşi Velayetnamelerinde ‘Ejderha Motifi’,
• Journal of Analytic Divinity, Internatıonal Refereed Journal, Volume 1/1, P.34-64, Ankara.
• Şahin, K. (2019), Fırtına Tanrısının Anadolu ve Eski Yakındoğu Kültürlerindeki İzleri, Internatıonal Journal of Social Science, Volume 3/1 Spring, p. 1-16.
• Alkan, E. (1995), Alevi Yazınında Şamanist ve Antik Anadolu Kökenli Simgeler, Varlık Dergisi, 1053:14-16.İstanbul.
• Bruinessen, M.V. (2017). Hacı Bektaş, Sultan Sahak, Şah Mina Sahip ve Yürüyen Duvarla İlgili Çeşitli Avatarlar, Çev.: İbrahim Kılıç,
• https://www.angelfire.com/or3/etnografya/depo1/avatar.htm adresinde 16 Haziran 2021 tarihinde edinilmiştir.
• Soyer, K. (2011), Hattili Aleviler-Zerdest Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli,
• Pençe-i Ali Abba, http://www.yolunezeli.com/?p=18 adresinden 15 Haziran 2021 tarihinde edinilmiştir.