ÖZBEK TÜRKÇESİNDE “TEJAMLILIK TAMOYILI (EN AZ ÇABA YASASI)” VE “ELLIPSIS (EKSİLTİM)” KAVRAMLARI ÜZERİNE

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 4, 2484 - 2497, 30.12.2022

Nursan Ildırı

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1196097

Cited By: 1

Öz

Konuşma dilinde meydana gelen daha sonra yazı diline de sirayet eden ellipsis, dilde ekonomi yasası gereği tekrarlardan kaçınmak, iletişimi daha etkili hâle getirmek için belli kurallar çerçevesinde gerçekleşen bir dil olayıdır. Cümle içerisinde derin yapıda bırakılan birimlerin fark edilmesi bir metnin biçimsel ve anlamsal yapısının daha iyi anlaşılmasına katkı sağlar. Özellikle bir lehçeden başka bir lehçeye yapılan aktarımlarda o lehçenin ses, biçim ve cümle düzeylerinde gerçekleşen ellipsis hadiselerinin ortaya çıkarılması bir anlam kargaşasının oluşumunu engeller. Bu dil olayının gerçekleşmesine zemin hazırlayan ekonomi yasası Özbek gramerciliğinde “tejamlilik temoyili” ya da “tejamkorlik temoyili” terimleriyle karşılanmaktadır. Bu çalışmada Özbek Türkçesi gramerlerinde konunun ne şekilde ele alındığı, bu terimlerin nasıl karşılık bulduğu, bazı çağdaş lehçelerdeki görüntüleri üzerinde bir değerlendirme yapılmıştır. “Tejamlilik tamoyili” neticesinde ortaya çıkan dil olayı “ellipsis” kavramının diğer benzer dil olaylarıyla karşılaştırması yapılarak bu hadisenin ses, biçim ve söz dizim düzeylerinde gerçekleşen şekilleri çeşitli eserlerden taramalar yapılarak örnekleriyle ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Söz dizimsel, morfolojik ve fonetik düzeyde gerçekleşen ellipsis olayının gerçekleştiği yerler cümle içerisinde ve aynı cümlenin aktarımında dikkatlere sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, ellipsis, derin yapı

Kaynakça

• Abdurahmonov, G‘. (1996). O‘zbek tili grammatikasi (sintaksis). Toshkent: O‘qituvchi Nashriyoti,
• Abdurahmonov, G‘., Sulaymonov, A., Xoliyorov, X., & Omonturdiyev, J. (1979). Hozirgi o‘zbek adabiy tili sintaksis. Toshkent: O‘qituvchi Nashriyoti, s. 109-111.
• Ahmadova, M. (2018). Tog‘ay Murod-tanlangan asarlar (romanlar, qissalar). Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa. Alışova Demirdağ, E. (2021). Azerbaycan türkçesi söz dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arabacı, A. (2012). Günlük gazetelerin dilinde eksiltili anlatımlar ve bunların ilköğretim türkçe ders ve öğrenci çalışma kitaplarına yansıması (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Aydın, H. (2011). “Dilde en az çaba ilkesi” üzerine. Uluslararası Sosyal ve Ekonomik Bilimler Dergisi. I (1), s. 1-6.
• Bahriddinova, B. (2007). Hozirgi O‘zbek adabiy tili fonetika-fonologiya. Qarshi: Qarshi Davlat Universiteti O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi.
• Boltaboyev, H. (2006). Abdurauf Fitrat- tanlangan asarlar 4. Jild, Toshkent: Ma’naviyat.
• Börekçi, M., & Depeli, Y. (2013). İşlevsel dilbilim yaklaşımıyla türkçede sözcük türleri üzerine. Dil ve Edebiyat Eğitimi Dergisi, 2(7), ss. 93-102.
• Çokuğurluel, I. (1996). Türkçede eksiltili anlatım ve eksiltili cümle (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Çukurova Üniversitesi.