A PSYCHOLOGICAL DISORDER IN THE WORKS OF THE CHAGATAI TURKISH PERIOD: THE PHENOMENON OF INSANITY

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 372 - 384, 31.03.2023

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1212869

Cited By: 1

Öz

The concept of insanity, which has to accept the discourses produced for itself by different periods until it meets the meanings it expresses today, has been expressed in different ways such as being mentally unstable, lack of mental health or understanding ability, and displaying irrational attitudes. Apart from basic physiological reasons such as heredity and genetics, there are various factors that lead the individual to insanity. The act of falling in love, which is one of these factors, causes the individual to change psychologically or physically and to show different behavioral patterns. As a result of the act of falling in love, which neutralizes the consciousness, the act of displaying a balanced attitude in the individual is damaged and the individual turns into an obsessive, passionate personality that acts outside the social norms. The aspect of the act of falling in love that drives one to madness has also found its place in literary works; The insane individual and his insanity state are expressed with different concepts. In the works of the Chagatai Turkish period, which form the framework of our study, these concepts are met with words such as tentik, şeyda, mecnun, sağın, sankı, tilbe, geçe, cinli. In our study, the works of Chagatai Turkish period were scanned and couplets about madness and madness were determined. Expressions taken per item in alphabetical order are listed together with selected examples from the work, couplet numbers and explanations. In addition, in the scanned works as a result of our study, it has been seen that the concepts such as cünûn, dîvâne, tilbe, şeydâ are used more commonly, and concepts such as mecẕūb, geçe, çil, sağın, sankı, cinli, dîv-bâd, dîv-veş are less preferred.

Anahtar Kelimeler

Historical Turkish dialects, Chagatai Turkish, insane, insanity, vocabulary

ÇAĞATAY TÜRKÇESİ DÖNEMİ ESERLERİNDE PSİKOLOJİK BİR RAHATSIZLIK: DELİLİK OLGUSU

Öz

Günümüzde ifade ettiği anlamları karşılayana kadar farklı dönemlerin kendisi için ürettiği söylemleri kabul etmek zorunda kalan delilik kavramı zihinsel olarak dengesiz olma durumu, akıl sağlığı ya da anlama yeteneği eksikliği, mantıksız tutumlar sergileme davranışı gibi farklı biçimlerde ifade edilmiştir. Kalıtsal, genetik gibi temel fizyolojik nedenler dışında bireyi deliliğe sürükleyen çeşitli etkenler bulunmaktadır. Bu etkenlerden biri olan âşık olma eylemi de bireyin psikolojik yahut fiziksel açıdan değişmesine, farklı davranış kalıpları göstermesine yol açmaktadır. Bilinci etkisiz hâle getiren âşık olma eylemi neticesinde bireyde dengeli tutum sergileme eylemi zedelenmekte ve birey saplantılı, tutkulu, toplumsal normların dışında tavır sergileyen bir kişiliğe dönüşmektedir. Âşık olma eyleminin kişiyi deliliğe sürükleyen yönü edebî eserlerde de kendine yer bulmuş; deli olan bireyin ve delilik durumu farklı kavramlarla ifade edilmiştir. Çalışmamızın çerçevesini oluşturan Çağatay Türkçesi dönemi eserlerinde bu kavramlar tentik, şeydâ, mecnûn, sağın, sankı, tilbe, geçe, cinli gibi kelimelerle karşılanmıştır. Çalışmamızda Çağatay Türkçesi dönemi eserleri taranarak deli ve deliliğe dair beyitler tespit edilmiştir. Alfabetik olarak madde başı alınan ifadeler eserden seçilen örnekler, beyit numaraları ve açıklamalarla birlikte listelenmiştir. Ayrıca çalışmamız neticesinde taranan eserlerde cünûn, dîvâne, tilbe, şeydâ gibi kavramların daha yaygın bir şekilde kullanıldığı mecẕūb, geçe, çil, sağın, sankı, cinli, dîv-bâd, dîv-veş gibi kavramların daha az tercih edildiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Tarihi Türk lehçeleri, Çağatay Türkçesi, deli, delilik, sözvarlığı

Kaynakça

• Abik, A. D. (1993). ‘Alí Şír Nevāyí’nin risaleleri tāríḫ-i enbiyā ve ḫukemā, tāríḫ-i mülūk-ı ‘Acem, münşeāt. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (TEH, TMA, MÜN)
• Akın, H. (2014). Antikçağ’dan yeniçağa delilik, melankoli ve cinlenme Avrupa’da aykırı olma halleri üzerine tarihsel bir inceleme. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Bağci, S. (2019). Lutfî divanının Türkiye Türkçesine aktarımı. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Berbercan, M. T. (2011). Çağatayca gülistan tercümesi (gramer-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (GT)
• Budagov, L. (1869). Sravnitelnıy Slovar Turetsko-Tatarskih nareçiy. I, Sanktpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk. (Bdg)
• Çalışgan, B. (2014). Michel Foucault’da delilik kavramı. [Yayımlanmamış lisans tezi]. 29 Mayıs Üniversitesi, İstanbul.
• Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (MSD)
• Efendioğlu, S. (2019). Mevlânâ Lütfi, gül ü nevrûz (dil incelemesi-metin ve aktarma-gramatikal dizin-tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları. (GN)
• Erbay, F. (2003). Muḥammed bin Aḥmedü’z-Zāhid’e ait Çağatayca bir fıkıh kitabı (inceleme-metin-sözlük). [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, Konya. (ÇFK)
• Foucault, M. (2017). Deliliğin tarihi. (Çeviren: Mehmet Ali Kılıçbay). Ankara: İmge Yayınevi.
• İlhan, N. (2018). Ruh adam, masumiyet müzesi ve şanzelize düğün salonu adlı romanlarda aşkın delilik hâlleri. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 715-730.
• Kaçalin, M. S. (2011). Niyāzi, Nevâyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar, el lüġātu’n-Nevā’iyye ve’l iştihādātu’l-Çaġatā’iyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AL)
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı (giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (LD)
• Karasoy, Y. (1989). Şiban Han divânı (inceleme-metin). [Yayımlanmış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (ŞHD)
• Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbūbü’l kulūb (metin-gramer-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (MK)
• Kaya, Ö. (1996). ‘Alī Şīr Nevāyī: fevāyidü’l kiber. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (FK)
• Köktekin, K. (2007), Yusuf Emirî divanı, giriş‐inceleme‐tenkitli metin‐sözlük‐tıpkıbasım. Erzurum: Fenomen Yayınları. (YED)
• Pavet de Courteille, A. (1870). El-lügatü’l Nevāiyye ve’l-istişhādātü’l-Çagatāiyye, dictionnaire Turc oriental. Paris. MDCCCLXX. (DTO)
• Radloff, W. (1893-1899). Versuch eines wörterbuchs der Türk dialecte (opıt Slovarya Tyurkskih nareçiy). T. I 1893, T. II 1899. Sanktpeterburg. (OSTN)
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. [Yayımlanmış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (FethK)
• Sağdıç, H. (2022). Nevbetî dîvânı (dil incelemesi- çeviri yazılı metin- metnin türkiye türkçesine aktarılması- sözlüklü dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. (ND)
• Şeyh Süleymân Efendi Buhârî (1298). Lugat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihrân Matbaası. (ŞSL)
• Türkay, K. (1988). Bedāyi‘u’l-vasaṭ (inceleme-metin-dizin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (BV)
• Çelik, Ü. (1996). ‘Alī Şīr Nevāyī, Leylī vü Mecnūn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (LM)
• Vámbéry, Á. (1867). Cagataische sprachstudien. Leipzig: Philo Press. (Vámb.)
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitetsverlag Göttingen.
• Yıldırım, T. (2002). Hüseyin Baykara divanı (metin-inceleme-dizin). [Yayımlanmış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (HBD)
• Yücel, B. (1995). Bâbür dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları. (BD)