China's nuclear tests in East Turkistan and its reflections in the world press

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 3, 1161 - 1177, 29.09.2024

Celal Aslan , Gülbahar Işık

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1467862

Öz

East Turkestan, the eternal settlement of Turks, has been occupied by many states in different periods, and today it is known as Xinjiang Uyghur Autonomous Region under the name of China. In addition to implementing various policies in this region, China has also produced nuclear weapons. Between October 16, 1964 and July 29, 1996, China conducted 44 nuclear weapons tests and turned the region into a nuclear weapons laboratory. China's policies on East Turkestan have been the subject of many academic studies in Turkey, but there has not been a detailed study on the nuclear weapons tests and production carried out here. This deficiency in this field is the main reason for this study. In this study, while the damages caused by China's nuclear tests in the region to the people of the region and the environment are conveyed, the reflection of the issue in the press of different countries, especially the news of the US Department of Defense and the New Yok Times newspaper that China has resumed nuclear tests in the region, is focused on. During the study, the newspapers of the countries mentioned in the article were scanned and academic studies on the subject were also utilized.

Anahtar Kelimeler

Nuclear Tests, China, Lop Nur, East Turkestan, Newspaper

Çin’in Doğu Türkistan’da uyguladığı nükleer denemeler ve bunun dünya basınına yansımaları

Öz

Türklerin ezeli yerleşim birimi olan Doğu Türkistan: faklı dönemlerde birçok devletin işgaline uğramış, günümüzde ise Çin’e bağlı olarak “Sincan Uygur Özerk Bölgesi” adıyla anılmaktadır. Çin, uzun yıllardır hâkimiyeti altında bulundurduğu Doğu Türkistan’ın her türlü yer altı kaynakları ve yer üstü zenginliklerinden faydalanmıştır. Bununla da yetinmeyerek bölgede nükleer silah çalışmalarına başlamıştır. İlk nükleer denmesini de 16 Ekim 1964 yılında Doğu Türkistan’ın Lop Nur bölgesinde gerçekleştirmiştir. 16 Ekim 1964 - 29 Temmuz 1996 tarihleri arasında 44 nükleer silah denemesi yaparak bölgeyi adeta nükleer silah laboratuvarına dönüştürmüştür. Çin’in Doğu Türkistan üzerindeki politikalarına ve bunların ortaya çıkardığı sonuçlara ilişkin konular, Türkiye’de birçok akademik çalışmada ancak burada gerçekleştirilen nükleer silah denemeleri ve üretimi üzerine detaylı bir çalışma yapılmamıştır. Bu alandaki eksiklik çalışmanın ele alınmasının temel sebebidir. Bu çalışmada Çin’in bölgede gerçekleştirdiği nükleer denemelerin bölge halkına ve çevreye verdiği zararlar aktarılırken, ABD savunma bakanlığının ve New Yok Times gazetesinin Çin’in bölgede nükleer denemelere tekrar başladığına ilişkin haberleri başta olmak üzere, konunun farklı ülkelerin basınına yansıması üzerinde durulmuştur. Çalışma esnasında makalede adı geçen ülkelerin gazete haberleri taranmış ve konu ile ilgili yapılan akademik çalışmalardan da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nükleer Denemeler, Çin, Lup Nor, Doğu Turkistan, Gazete

Etik Beyan

çalışmada etik ihlali yapılmamıştır.

Kaynakça

• Akgün, H. M.(2019). Doğu Türkistan’dan 1950’li yıllarda Türkiye’ye göç eden Kazakların tarihi ve sosyo-ekonomik gelişimi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi.
• Akçapa, M.(2021). İngiltere’nin nükleer silahlanma sürecinde ABD’nin rolü (Soğuk Savaş dönemi). Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 18(40). https://doi.org/10.26466/opus.865323
• ABD Savunma Başkanlığı Sekreterliği Raporu. (2021). Çin Halk Cumhuriyeti’ni içeren askeri ve güvenlik gelişmeleri.https://media.defense.gov/2021/Nov/03/2002885874/-1/-1/0/2021-CMPR-FINAL.PDF
• Ahmetbeyoğlu, A. (2018). Orta Asya satrancında Doğu Türkistanın önemi. Uygur Akademisi. https://uyghurj.org/japan/2013/05/%e6%9d%b1%e3%83%88%e3%83%ab%e3%82%ad%e3%82%b9%e3%82%bf%e3%83%b3%e3%81%a7%e8%a1%8c%e3%82%8f%e3%82%8c%e3%81%9f%e6%a0%b8%e5%ae%9f%e9%a8%93%e3%81%ab%e3%81%a4%e3%81%84%e3%81<%a6/
• Aliyeva Çınar, M.(2007, Eylül 10-15 ). Lobnor ve Lobnor ağzı araştırmalarına genel bir bakış [Sözlü ve yazılı sunum]. 38. International Congress Of Asian And North African Studies (Icanas) / 38. Uluslar Arası Asya Ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Ankara.
• Altın Öztürk, G.(2013). Uluslararası çatışma bölgeleri: Doğu Türkistan ve insan hakları ihlalleri. Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi, 1(1), 67-79.
• Argun, E.(2021). Doğu Türkistan’da Lob-Nor Türkler’i ve Çin’in Lob-Nor bölgesi’nde uyguladığı nükleer silahlar üzerine kısa bir değerlendirme. Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, (24), 118-131.
• Azad, A. S. (2023). Çin nükleer bomba deneyecek mi? Gizli nükleer üssün uydu görüntüleri sızdırıldı, Hindistan için ne kadar tehlikevar?. Hindi. Oneindia. https://hindi.oneindia.com/news/international/china-rebuilding-nuclear-test-facility-could-test-nucelar-weapon-at-remote-lop-nur-base-863285.html?story=5
• Asia. nikkei.(2022). Uydu fotoğrafları Çin'in Sincan'daki yeni nükleer test sahasını gösteriyor. https://asia.nikkei.com/static/vdata/infographics/satellite-photos-show-chinas-new-nuclear-test-site-in-xinjiang/
• Broad, W.J., Buckley C. ve Çorum,J. (2024). Çin nükleer testler için gizli üssü yeniden inşa ediyor. The New York Times. https://www.nytimes.com/interactive/2023/12/20/science/china-nuclear-tests-lop-nur.html
• Ege, A.(2021). Radyasyon yayma ve atom enerjisiyle patlamaya sebebiyet verme suçlarına bilimsel ve hukuki perspektiften bir bakış. Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(2), 1467-1523 https://doi.org/10.32957/hacettepehdf.877829
• Erendil, M. (1994). İkinci dünya harbi'nden sonra oluşan silâh sistemlerinin taktik ve stratejiye etkileri. Genelkurmay Basım Evi.
• Enver Tohti. (2019). https://chinatribunal.com/wp-content/uploads/2019/11/Enver-Tohti.pdf
• Chang. G.G. (2023). Çin ve Rusya nükleer silahları test ediyor, peki Amerika?. Jforum le portail juif francophone. https://www.jforum.fr/la-chine-et-la-russie-testent-des-armes-nucleaires-et-lamerique.html
• Deccanherald.(2023). Çin, Lop Nur nükleer test üssünü hızla yeniden inşa etti. Deccanherald. https://www.deccanherald.com/world/china-has-quetly-rebuilt-lop-nur-nuclear-test-base-2821452
• Demirağ, Y.(2014). 1755-1949 yılları arasında Doğu Türkistan. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 3, 229-245.
• Doğanalp, T. (2016). Uluslararası hukukta kitle imha silahları ve silahsızlanmaya yönelik girişimler. Uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(6), 15-28.
• Durkalec, J. (2018). The nuclear non-profileferation treaty at fıfty: a midlife crisis. nato rewiew. Https://Www.Nato.İnt/Docu/Review/Tr/Articles/2018/06/29/Nuekleer-Silahlarin-Yayilmasini-Oenleme-Antlasmasi-Elli-Yasinda-Bir-Orta-Yas-Krizi/İndex.Html
• Ilıyas, N.(2022). Doğu Türkistan’da nüfus hareketi ve iskân politikası (1949-1976) [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Kapcı, H. Z.ve Erdoğan, A.(2018). Arşiv belgeleri ışığında Türk-Sovyet ilişkilerinde Doğu Türkistan’ın bağımsızlık faaliyetleri (1933-1934). Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 12, 123-134.
• Kibaroğlu, M.(2002). Kitle imha silahlarının gelişim süreci, yayılmasının önlenmesine ilişkin yapılan çalışmalar ve geleceğin güvenlik tehditleri. Bilkent Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Dergisi, 1-24.
• Kohadian. M. H. (1402). Çin nükleer cephaneliklerin "en büyük geliştirme planına" sahip. Iranian Students’ News Agency (ISNA). https://www.isna.ir/news/1402020603028/%DA%86%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%AA%D9%88%D8%B3%D8%B9%D9%87-%D8%B2%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%87%D8%B3%D8%AA%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%B1%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B3%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF
• Kovacs, I. (2023). Çin, Rusya ve ABD nükleer silahları test etmek için inşa ediyor- uydu görüntüleri onları düşürdü. Rtl. hu/hibabejelentes.https://rtl.hu/kulfold/2023/09/23/atomfegyverek-teszteles-kina-oroszorszag-usa-muholdkepek
• Köysüren, S.(2008). Nükleer silahların Ortadoğu barış sürecine etkisi [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi].Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Kyodo. (2023). ABD gazetesinin haberine göre Çin, nükleer denemelere devam etme yönünde harekete geçiyor olabilir; yeni tünel sondajları artıyor. Yahoo. co. jp. https://news.yahoo.co.jp/articles/b006984e34e3f8c4e0b0c79d117ac02d5c1581aa
• Hiroshima City. (2024). Nükleer denemelere karşı protesto mektubu vb. https://www.city.hiroshima.lg.jp/site/kogibun/9367.html
• Lee, Woo-tak. (2023). Çin’in nükleer silahları artırma niyeti… ABD ile silahlı çatışmaya mı hazırlanıyorsunuz. Seul- Yonhap Haberleri. https://www.yna.co.kr/view/AKR20231020054400009
• Liu, L. (2023). ABD ‘Çin’in500’den fazla nükleer savaş başlığına sahip olduğu’ iddiasını öne sürüyor ancak Çin bunuyalanlıyor.Guancha.cn/internation.https://www.guancha.cn/internation/2023_10_20_712794.shtml.
• Lu, V.(2018). Ming Hanedanı döneminde Osmanlı-Çin ilişkileri ve iklim değişiklikleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Meralı, Z. (2009). Çin’in nükleer testleri binlerce kişiyi öldürüp gelecek nesilleri mahvetti mi?. Scientificamerican. https://www.scientificamerican.com/article/did-chinas-nuclear-tests/
• Misyon, D. (1996). Çin Halk Cumhuriyeti daimi temsilciliğinden uluslararası atom enerjisi ajansına alınan 1 Ağustos 1996 tarihli bildirim. Uluslararası Atom Enerjisi Kurumu Bilgilendirme Sirküleri(IAEA). INFCIRC/52.https://www.iaea.org/sites/default/files/publications/documents/infcircs/1996/inf522.shtml
• Meduza. (2023). Rusya, Çin ve Amerika Birleşik Devletleri nükleer test sahalarını genişletiyor ve geliştiriyor. Meduza. https://meduza.io/feature/2023/09/22/rossiya-kitay-i-ssha-rasshiryayut-i-obustraivayut-svoi-yadernye-poligony
• Modern az. (2022). Dünyada nükleer savaş ihtimali artıyor . https://modern.az/analitika/354687/dunyada-nuve-muharibesi-ehtimali-artir-serh
• Özen, S.(2019). Hariçte ve dâhilde Doğu Türkistan (1955-1990) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Ragbatoglu, M. (2023). Gizlice nükleer savaşa hazırlandıkları ortaya çıktı anlaşma bozuldu. Teleqraf.com. https://teleqraf.com/news/dunya/402395.html
• Reşetnikova, V.(2008). 1960’lardan bu yana nükleer silahsızlanma alanında yaşanan gelişmeler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Sakov, A.(2007). Doğu Türkistan tarihinde Kırgızların tesirleri (1700-1878) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi].Uludağ Üniversitesi.
• Shokırova, F.(2017). Türkistan aydınlarından Alihan Töre (1885-1976) hayatı, faaliyetleri ve fikirleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Staudte,S.(2023). Lop Nor, Çin. Hibakusha-worldwide.https://hibakusha-worldwide.org/en/locations/lop-nor
• Şahin, G ve Uysal, S.(2023). Nükleer silahların yayılması ve silahsızlanma sürecinin gelişmesi. Uluslararası Kriz Ve Siyaset Araştırmaları Dergisi, 7(2), 466-492.
• Taşagil, A.(2012). Türkistan. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 41, 556-560.
• Tohti. E. (2009). Tohti: biri Doğu Türkistandaki vahşeti durdursun. Doğu Türkistan Kültür ve Dayanışma Derneği. https://www.gokbayrak.com/haberler/tohtibiri-dogu-turkistandaki-vahseti-durdursun
• Tuna, A.(2012). Doğu Türkistan’da asimilasyon ve ayrımcılık. İHH İnsani Yardım Vakfı Araştırma Yayınları.
• Tursun, N.(2020),1933 ve 1944 Yıllarında kurulan Doğu Türkistan Cumhuriyetleri hakkındaki kaynaklar ve bu kaynakların değeri. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 16, 233-257.
• The Sankei Shambu.(2023). Çin’in nükleer silahları aartırma niyeti… ABD ile askeri çatışmaya mı hazırlanıyorsunuz?TheSankeiShambu.https://www.sankei.com/article/2023122124V6MORUO5JYTJ2IK6KA5LM3R4
• Tuncer, T.(2020). Doğu Türkistan’da güçler savaşı: 1931 Kumul ayaklanması. Journal of Turkology, 30(1), 269-285.
• Temesist.(2022). Elleçleme nedir, nasıl yapılır?Malzeme ellçleme ekipmanları. Temsist. https://www.temesist.com/ellecleme-nedir-nasil-yapilir-malzeme-ellecleme-ekipmanlari/
• Türköz, A.(1998). Doğu Türkistan’da insan hakları [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Uysal, A.( 1986). 1932 Turfan ayaklanması. Tarih ve Toplum Dergisi, (32), 131-144.
• Uygur, F.(2015). Doğu Türkistan tarihi (1864-1884) [Yayınlanmamış doktora tez]. İstanbul Üniversitesi.
• Yisheng. N. (2023). The New York Times. Çin, Sincan’daki nükleer test sahasını gizlice inşa etti. Orientaldaily..https://www.orientaldaily.com.my/news/international/2023/12/22/619363
• Yongjian, W. (2023). Uydu Görüntüleri ABD, Çin ve Rusya nükleer test sahalarında artan aktiviteyi gösteriyor. Soundofhope.org..https://www.soundofhope.org/post/756811