Klasik Dönem İslam Düşüncesinde Tanrı’nın Bilgisi: Teolojik ve Felsefi Tartışmalar

Yıl 2025, Sayı: 6, 23 - 55, 31.05.2025

Mahmut Yıldız

Öz

Bu çalışmada, klasik dönem İslam düşüncesinde Tanrı’nın bilgisiyle ilgili tartışmalar ele alınmakta; kelamcılar ve filozofların düşüncesinde Tanrı’nın bilgisinin mahiyeti, kapsamı ve yaratma eylemiyle ilişkisi analiz edilmektedir. Bu çerçevede öncelikle kelamcı ve filozofların Tanrı’nın zatıyla sıfatları arasındaki ilişkiyi nasıl anladıkları ortaya konulmaktadır. Ardından, ilâhi bilgi anlayışları ele alınmaktadır. Bu kapsamda hem kelamcıların hem de filozofların Tanrı’nın bilen bir varlık olduğunu kabul ettikleri, ancak bilgisinin mahiyeti konusunda farklı görüşler benimsedikleri görülmektedir. Kelamcıların bazıları Tanrı’nın bilgisini zâttan ayrı bir sıfat olarak kabul ederken, bazıları Tanrı’nın zâtıyla bildiğini ileri sürmektedir. Fârâbî ve İbn Sînâ gibi filozoflar ise, Tanrı’nın zâtının akıl olduğunu ve zâtı gereği aklettiğini ifade etmektedir. Ayrıca Tanrı'nın bilgisinin ezelîliği ile yaratılmış varlıkların zamansallığı arasında kurulan ilişki, kelamî ve felsefî tartışmaların merkezinde yer almaktadır. Bu bağlamda Tanrı'nın bilgisi, tikel olgulara bağlı olmayan, tümel ve değişmez bir bilgi olarak tanımlanmaktadır. Son olarak Tanrı’nın bilgisinin fiilleriyle ilişkisine yer verilmektedir. Kelamcılar Tanrı’nın fiillerini iradeyi merkeze alarak açıklarken, filozoflar bilgiyi merkeze almaktadır. Filozoflar Tanrı’nın fiilinin doğrudan zâtını akletmenin sonucu olduğunu belirtmektedir. Buna binaen kelamcılar Tanrı'nın fiili olan âlemin var oluşunu zamansal yaratmayla açıklarken; filozoflar, âlemi sudûr teorisi bağlamında bilgiden kaynaklanan ontolojik bir zorunluluk olarak açıklamaktadır. Çalışma, Tanrı’nın bilgisinin mahiyeti ve kapsamı etrafında şekillenen bu tartışmaların, klasik dönem İslam düşüncesinde bilgi, irade, yaratma ve varlık anlayışlarıyla olan ilişkisine ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tanrı’nın bilgisi , ilâhi sıfatlar , zat- sıfat ilişkisi , kâdim bilgi. , ilmu'l-ilâhi

Kaynakça

• Acar, Rahim. “Yaratan Bilmezse Kim Bilir? İbn Sînâ’ya Göre Allah’ın Cüz’îleri Bilmesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 13 (2005), 1-23.
• Adamson, Peter. “On Knowledge of Partıculars”. Proceedings of the Aristotelian Society (Hardback) 105/1 (Haziran 2005), 257-278. https://doi.org/10.1111/j.0066-7373.2004.00114.x
• Akkanat, Hasan. İbn Sînâ ve Gazâlî’de İlâhî İrade Kurgusu-Eleştirel Bir Yaklaşım-. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ ve İbn Sînâ Okulu”. İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 251-287. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1996.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî ve Bağdat Meşşâî Okulu”. İslam Felsefesi: Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 154-181. İstanbul: İSAM Yayınları, 2016.
• Aydınlı, Yaşar. Fârâbî’de İnsan-Tanrı İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Az, Mehmet Ata. “İlâhi Sıfatların Mâhiyeti ve Gerçekliği Meselesi”. Klasik ve Modern Metinlerle Din Felsefsefesi Dersleri İçin Yardımcı Kitap. ed. Recep Alpyağıl. İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib el-. Temhîdu’l-Evâil ve Telhîsu’d-Delâil. thk. ʿİmâduddîn Ahmed Haydar. Beyrut: y.y., 1407/1987.
• Bizri, Nader el-. “Allah: Zât ve Sıfat İlişkisi Problemi”. ed. Ziya Erdinç. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (SAUIFD) 19/36 (2017), 199-217. https://doi.org/10.17335/sakaifd.302925
• Bor, İbrahim. Gazali ve Swinburne’de Tanrı’nın Bilgisi (İlim Sıfatı). Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Bor, İbrahim. İlâhî Kelâmın İmkânı ve Tabiatı. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Bozkurt, Mustafa. “Zat-Sıfat İlişkisi Bağlamında İlahi Bilgi”. Hikmet Yurdu 7/13 (2014), 127-141.
• Çağlayan, Harun. “Klasik Kelâmın İlâhî Bilgi Anlayışına Eleştirel Bir Bakış”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 5/1 (2017), 193-215.
• Demirkol, Murat. “İbn Sînâ ve Tûsî’ye Göre Tanrı’nın Bilgisi”. Eskiyeni 32 (2016), 29-54.
• Deniz, Gürbüz. “Fârâbî’nin Tanrısı”. İslâm Düşüncesinin Ana Merkezleri: Mâverâünnehir. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Dişkaya, Abuzer. “İlm-i Huzuri ve Epistemolojil Değeri”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 28 (2015), 163-193.
• Erdem, Engin. İlâhi Ezelilik ve Yaratma Sorunu. Ankara: Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Erdoğan, Ömer Faruk. “Fârâbî’nin Tevhid Anlayışı ve Sıfatlar Meselesi”. el-Muallimu’s-Sânî Fârâbî. ed. Gürbüz Deniz. 317-344. Ankara: DİB Yayınları, 2017.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan el-. Makâlâtü’l-İslamiyyîn ve İhtilâfü’l-musallîn İlk Dönem İslam Mezhepleri. çev. Ömer Aydın - Mehmet Dalkılıç. İstanbul: T.C. Yazma Eserleri Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Fârâbî, Ebû Nasr el-. el-Medînetü’l-Fâzıla. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2021.
• Fârâbî, Ebû Nasr el-. es-Siyâsetü’l- medeniyye. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2020.
• Gazâlî, Ebû Hâmid el-. Tehâfütü’l-felâsife. çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik yayınları, 2015.
• Gündoğar, Hamdi. “Kur’an’da İlahi Bilgi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2014), 7-25.
• Hikmet, Yağlı Mavil. “Kelâm İlminde İlahî İrade Tartışmaları”. Diyanet İlmî Dergi 57 (2021), 277-316.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-Tenbîhât ( Hasan Melikşâhi şerhi ile birlikte). çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• İbn Sînâ. er-Risâletü’l-Arşiyye fî Hakâiki’t-Tevhîd ve İsbâti’n-Nübüvve. thk. İbrahim Hilal. Mısır: Camiatü’l-Ezher, 1980.
• İbn Sînâ. İşaretler ve Tenbihler. çev. Muhittin Macit vd. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. Kitâbu’ş-Şifâ, Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ. Kitâbü’n-Necât. thk. Macid Fahri. Beyrut: Dâru’l-âfâki’l-cedîde, 1982.
• Kâdî Abdülcebbar. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. thk. Abdulkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1988.
• Karakuş, Mehmet. “Fârâbî Düşüncesinde Tanrı’nın Varlığı Ve Nitelikleri”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi | 3/6 (2017), 109-134.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistematiği. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Sıfat Teorileri”. İslam Düşüncesinde Teoriler-1 Metafizik. ed. Ömer Türker. 1. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Köksal, Emre. “İlk Dönem Mu’tezile Kelamında Zât-Sıfat İlişkisi -Sıfat, Mânâ Ve Ahvâl Kavramları Üzerinden Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2018), 235-249.
• Kutluer, İlhan. İbn Sina Ontolojisinde Zorunlu Varlık. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Marmura, Michael E. “Some Aspects of Avicenna’s Theory of God’s Knowledge of Particulars”. Journal of the American Oriental Society 82/3 (1962), 299-312.
• Melikşâhî, Hasan. el-İşârât ve’t-Tenbîhât Tercüme ve Şerh. çev. Tahir Uluç. 2 Cilt. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Nash, Ronald H. The Concept of God: An Exploration of Contemporary Difficulties With the Attributes of God. Grand Rapids, Michigan,: Zondervan Publishing House, 1983.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn en-. Tebsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Özdemir, Metin. “İlâhi Bilgi Teorileri”. İslam Düşüncesinde Teoriler 1: Metafizik. ed. Ömer Türker. 2/1032-1054. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Özturan, Mehmet. “Epistemik Açıdan Mantıksal Bilgi”. Beytulhikme An International Journal of Philosophy 8/2 (2018).
• Plotinus. Enneadlar / Birinci ve Beşinci Dokuzluklar. çev. Zeki Özcan. Ankara: Fol Yayınları, 2023.
• Reçber, Mehmet Sait. “Plotinus: Tanrı’nın Birliği ve Basitliği Üzerine”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 59-78.
• Reçber, Mehmet Sait. “Tanrı’nın Sıfatları”. Din Felsefesi. ed. Recep Kılıç - Mehmet Sait Reçber. 81-120. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Sarica, Abdulkerim İskender. “Abbâd b. Süleymân’da Tenzih Vurgusu: İlâhî İsimler ve Sıfatlar”. Kader 18/2 (31 Aralık 2020), 539-569. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.797450
• Şehristânî, Muhammed eş-. Milel ve Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Tanrıverdi, Hasan. Meşşâî Felsefede Tanrı’nın Bilgisi Meselesi. Ankara: Gece Kitaplığı, 2023.
• Terkan, Fehrullah. “İbn Sînâ, Zorunlu Varlık’ın Cüz’iyyâtı Bildiğini Tutarlı Olarak İddia Edebilir mi?” 345-356. İstanbul: İ.B.B. Kültür A.Ş Yayınları, 2008.
• Wolfson, H.Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2016.
• Yalçıntaş, İsmail. İbn Sînâ’nın Tanrı Anlayışı. Ankara: Elis Yayınları, 2023.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlim”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/108-109. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İrade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/379-380. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yurdagür, Metin. Tanrı’nın Sıfatları, Esmâü’l-Hüsna. İstanbul: Marifet Yayınları, 1984.