The Chief Painters and Chief Illuminators in the Qajar Period

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 52, 309 - 354, 24.06.2021

Parisa Sahafıasl

https://doi.org/10.32330/nusha.875548

Öz

The Qajar period (1789-1925) coincides with the beginning of the fundamental changes in the field of visual arts in Iran, which is rooted in the increasing familiarity of Iranians with Western culture. In this period, for the first time, illuminators and painters were considered as the elders of the royal court. In this research, by using descriptive method and by reviewing library sources, collected the names and most important works of chief painters and chief illuminators of the Qajar period and while explaining the words of "chief painters" and "chief illuminators", their responsibilities have been enumerated and the reasons for the obsolescence of these two titles have been examined. These persons have been appointed as chief painters and chief illuminators during the Qajar period: Mirza Baba Isfahani Naqqash-Bashi, Mehr Ali Naqqash-Bashi, Agha Najaf Ali Naqqash-Bashi, Abdullah Naqqash-Bashi, Haidar Ali Naqqash-Bashi, Fethullah Naqqash-Bashi, Mirza Ali Akbar Khan Naqqash-Bashi, Mirza Abul-Hassan Khan Ghaffari Kashani Naqqash-Bashi (Sani' al-Molk), Mohammad Ibrahim Naqqash-Bashi, Mohammad Ismail Naqqash-Bashi, Aqa Bozorg Naqqash-Bashi Sarkari Shirazi, Mohammad Baqir Naqqash-Bashi, Mirza Abbas Tabrizi Naqqash-Bashi, Mirza Abdol-Motelleb Naqqash-Bashi, Abutorab Ghaffari Naqqash-Bashi, Mohammad Hasan Afshar Naqqash-Bashi, Ismail Jalayer Naqqash-Bashi, Nasrullah Emami Isfahani Naqqash-Bashi, Mahmud Khan Malakoshoara Naqqash-Bashi, Mohammad Ghaffari Naqqash-Bashi (Kamal al-Molk), Gholam Ali Mozahheb-Bashi, Agha Mohammad Javad Mozahheb-Bashi, Seyyed Abolqasem Mozahheb-Bashi, Mirza Hasan Mozahheb-Bashi, Mahmud Mozahheb-Bashi, Mirza Ahmad Mozahheb-Bashi, Abdolvahhab Mozahheb-Bashi, Mohammad Taqi Mozahheb-Bashi Shirazi and Agha Mirza Yusof Mozahheb-Bashi. According to the results of this study, during this period, the mentioned artists, with their influence in the expansion of the power of the rulers, created valuable artworks in the court atelier. Towards the end of this period, the emptying of the state treasury, as well as the spread of photography and the printing industry and the dismantling of court ateliers, led to the abolition of the titles of "chief painter" and "chief illuminator" for the masters of these arts.

Anahtar Kelimeler

Qajar Period, Chief Painter, Chief Illuminator, Iran, Art

منصوبان به مقام نقّاش باشی و مُذَهِّب باشی در دوره قاجار

Öz

دوران قاجار (۱۱۷۵ تا ۱۳۰۴ ه.ش) همزمان است با آغاز اوج گیری تحولات بنیادین در عرصه هنرهای تجسمی ایران که ریشه در آشنایی هرچه بیشتر ایرانیان با فرهنگ غرب دارد. در این دوره برای اولین بار مُذَهِّبان و هنرمندان نقاش در ردیف بزرگان دیوان و دربار شاهی قرار می گیرند. در این پژوهش، با کاربست روش توصیفی و از طریق بررسی منابع کتابخانه ای، به گردآوری اسامی و اهم آثار منصوبان به مقام نقّاش باشی و مُذَهِّب باشی در دوره قاجار در قالب فهرستی بیست و نه نفره پرداخته و ضمن تشریح واژگان نقاش باشی و مُذَهِّب باشی، مسئولیت های ایشان را برشمرده و به بررسی جایگاه ایشان و علل منسوخ شدن این دو لقب پرداخته شده است. منصوبان به مقام نقّاش باشی و مُذَهِّب باشی در دوره قاجار عبارتند از: میرزا بابا اصفهانی نقاش باشی، مهرعلی نقاش باشی، آقا نجف علی نقاش باشی، ‏عبدالله نقاش‌باشی، حيدرعلي نقاش باشي، ‏فتح‌الله نقاش باشی، ‏میرزا علی اکبر خان نقاش باشی، میرزا ابوالْحسن خان غفاری کاشانی نقاش باشی (صنیع الملک)، ‏محمد ابراهیم نقاش‌باشی، محمد اسماعیل نقاش ‌باشی، آقابزرگ نقاش باشی سرکاری شیرازی، محمدباقر نقاش باشی سمیرمی، میرزا عباس تبریزی نقاش‌باشی، میرزا عبدالمطلب‌ نقاش‌ باشی‌، ابوتراب غفاری نقاش باشی، محمد حسن افشار نقاش‌باشی، اسماعیل جلایر نقاش باشی، نصرالله امامی اصفهانی نقاش باشی، محمودخان ملک الشعرای نقاش باشی، ‏محمد غفاری نقاش باشی (کمال الملک) غلامعلي مُذَهِّب باشي، آقا محمّد جواد مُذَهِّب باشی، سيد ابو القاسم مُذَهِّب باشي، میرزا حسین مُذَهِّب باشی، محمود مُذَهِّب باشي، ميرزا احمد مُذَهِّب باشي، عبدالوهاب مُذَهِّب باشي، محمد تقي مُذَهِّب باشي شیرازی و آقا ميرزا يوسف مُذَهِّب باشی. بر اساس نتایج این پژوهش، در این دوران، هنرمندان مذکور به سبب جایگاه نویافته شان در بسط و گسترش شوکت و قدرت حاکمان، ضمن برخورداری از مزایای القاب نقّاش باشی و مُذَهِّب باشی، در نگارخانه دربار شاهان این عصر به خلق آثار هنری سفارشی از سوی درباریان و در رأس آنان شاه می پرداختند. در اواخر این دوران، خالی شدن خزانه دولت و نیز رواج هنر عکاسی و صنعت چاپ و برچیده شدن نگارخانه های سلطنتی و درباری، به منسوخ شدن کاربست القاب نقّاش باشی و مُذَهِّب باشی برای اساتید این رشته های هنری انجامید.

Anahtar Kelimeler

نقّاش باشی, مُذَهِّب باشی, دوره قاجار, ایران, هنر

KAÇAR DÖNEMİNİN BAŞ RESSAM VE BAŞ MÜZEHHİPLERİ

Öz

Kaçarlar döneminde (1789-1925) İran’ın görsel sanatlarında kökleri batılılaşmaya dayanan yeni bir akım egemen olmuştur. Ressam ve müzehhipler, bu dönemde ilk olarak saray ileri gelenleri arasında kendilerine yer edinme hakkını elde etmişlerdir. Bu araştırmanın konusu, Kaçar döneminin baş ressam ve baş müzehhipleridir. Araştırmada betimsel yöntemi kullanılmıştır. Bu araştırmada, kütüphane kaynakları incelenerek, Kaçar dönemindeki baş ressam ve baş müzehhiplerin isimleri ve onların sorumlulukları açıklanmıştır. Sonuçlara göre Kaçar döneminin baş ressam ve baş müzehhiplerinin listesi bu isimlerden ibarettir: Mirza Baba İsfahani Nakkaş Başı, Mihr Ali Nakkaş Başı, Aga Necef Ali Nakkaş Başı, Abdullah Nakkaş Başı, Haydar Ali Nakkaş Başı, Fethullah Nakkaş Başı, Mirza Ali Akbar Hân Nakkaş Başı, Mirza Ebü'l-Hasan Hân Gaffâri Kaşani Nakkaş Başı (Sanî-ül Mülk), Muhammed İbrahim Nakkaş Başı, Muhammed İsmail Nakkaş Başı, Âga Büzürg Nakkaş Başı, Muhammed Bakır Nakkaş Başı, Mirza Abbas Tabrizi Nakkaş Başı, Mirza Abdülmuttalib Nakkaş Başı, Ebu Türâb Gaffâri Nakkaş Başı, Muhammed Hasan Afşar Nakkaş Başı, Mahmud Hân Melikü’ş-Şuarâ Nakkaş Başı, Muhammed Gaffâri Nakkaş Başı (Kemal el- Mülk), Gulâm Ali Müzehhip Başı, Âga Muhammed Cevâd Müzehhip Başı, Seyyid Ebü'l-Kâsım Müzehhip Başı, Mirza Hüseyin Müzehhip Başı, Muhammed Müzehhip Başı, Mirza Ahmet Müzehhip Başı, Abdülvehhâb Müzehhip Başı, Muhammed Takī Müzehhip Başı ve Âga Mirza Yusuf Müzehhip Başı. Sonuç olarak, bu dönemde baş ressam ve baş müzehhipler, sarayda Kaçar şahlarının isteği üzerine önemli sanat eserleri yaratmışlardır. Bu dönemin sonunda, devlet hazinesinin boşaltılması sonucunda ve fotoğrafçılık ve matbaanın yaygınlaşmasından dolayı, baş ressam ve baş müzehhip lâkabları ortadan kaldırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kaçar Dönemi, Baş Ressam, Baş Müzehhip, İran, Sanat

Kaynakça

• آذری، م.س. علی (1342). علی اکبر خان نقاش باشی، پیام نوین، دوره پنجم، شماره 12، صص 5-1.
• آژند، یعقوب (1386). نقاشان دوره قاجار،گلستان هنر، شماره 9، ص 74.
• ______ (1379). زندگی و آثار علی اشرف، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره ۲۳، شمار ه ۱، ص 31.
• آغداشلو، آیدین (1978). قباله هاي ازدواج سده هاي سيزدهم و چهاردهم هجري قمري در موزه نگارستان، راهنماى كتاب، سال بیستم، شماره های 12-1، صص 649-643.
• ابن ابی‌المکارم، شیخ ابی‌عبدالّه (۱۹۵۸). کتاب الفتوه، مکتبه المثنی؛ بغداد: مطبعه شفیق.
• ادیب برومند، عبدالعلی (1376). دو هنرمند نقاش و چند خاندان هنرمند اصفهانی، وقف میراث جاویدان، شماره 19 و 20، ص 231.
• اسفندیاری، هاله، غنی، قاسم، غنی، سیروس (1361). یادداشتهای دکتر قاسم غنی، تهران: کتاب فرزان.
• اعتماد السلطنه، محمد حسن (1350). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، به کوشش ایرج افشار، جلد اول، تهران: امير‌کبير.
• اقبال آشتیانی، عباس (1386 و 1387). شاهنامه داوری، نامه بهارستان، سال هشتم و نهم، شماره 13 و 14، صص 440-439.
• باقر زاده، حمید، فروغی، محمدعلی (1377). کمال‌الملک: هنرمند همیشه زنده، چاپ دوم، تهران: اشکان.
• بوذری، علی، جوانی، اصغر (1394). تطبیق سبک‌شناسی برخی از نگاره‌های نسخه خطی هزار و یک شب با تصاویر چاپ سنگی رموز حمزه، آینه میراث، شماره 57، صص 73، 79-78.
• بینای مطلق، سعید، ایزدی دهکردی، سیده مریم (1397). عرفان اسلامی و آداب معنوی آموزش هنر با تأکید بر فتوت نامه ها، پژوهش نامه مذاهب اسلامی، سال پنجم، شماره دهم، صص 117 و 131.
• پنجه ‌باشی، الهه (1398). مطالعه نقش میرزابابا به عنوان هنرمند نقاش باشی در دوره قاجار، پژوهشنامه گرافیک و نقاشی، شماره سوم، ص 69.
• پوپ، آرتور اپهام، اکرمن، فیلیس (1394). سیری در هنر ایران، جلد پانزدهم، مترجم: سیروس پرهام، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی.
• جمعی از نویسندگان (1391). دایره المعارف تشیع، جلد دهم، تهران: حکمت.
• حائری، علی (1386). روزشمار شمسی، جلد اول، چاپ دوم، قم: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما.
• خلیلی، مریم (1383). تکچهره های فتحعلی شاه با تاکید بر آثار مهر علی نقاشباشی فتحعلی شاه، مطالعات هنرهای تجسمی، شماره 21، ص 45.
• خواجه احمد عطاری، علیرضا (1377). محمودخان ملک الشعرا، فصلنامه هنر، شماره 38، صص. 118-112.
• دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامه، جلد 3، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• ______ (1377). لغت نامه، جلد 13، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• ______ (1377). لغت نامه، جلد 14، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• ذکاء، یحیی (1372). دانشنامه بزرگ اسلامی، جلد 5، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• ______ (1386). اسماعیل نقاشباشی اصفهانی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد چهاردم، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• ______ (1384). دانشنامه ایران، جلد اول، چاپ اول، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (). راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، به کوشش محمد اقبال لاهوری، نشر امیر کبیر، تهران، 1364.
• رایت، دنیس (1381). انگلیسی‌ها در میان ایرانیان در طول دوره قاجاریه 1921 -1787، مترجم: خسرو پورخسرو، چاپ اول، تهران: هفت اورنگ.
• رستمي، مصطفي، آيت اللهي، حبيب الله، هراتي، محمد مهدي (1387). نقش نمادين عشق بر جلدهاي عصر قاجاريه، مطالعات هنر اسلامي، دوره 5، شماره 9، ص 31.
• رسولی پور، مرتضی (1397). میراث علی اکبرخان نقاش باشی مزین الدوله در آموزش، فرهنگ وهنرهای نوین ایران، فصلنامه آرشیو ملی، شماره 13، ص 69.
• سام، علی (1393). اصحاب فرمان نویسی در عهد قاجار، فصلنامه گنجینه اسناد، سال بیستم و چهارم، دفتر اول، ص 12.
• سمسار، محمدحسن (1386). دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد چهاردهم، تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی.
• سيفي، ندا، محمدزاده، مهدی (1396). تأملي در رابطه استاد و شاگردي در آموزش هنرها با تأکيد بر نظام سنتي، نگره، دوره 12، شماره 42، ص 34.
• شفیع زاده، پریناز (1387). نقاشی های درباری (رسمی) قاجار، نمایش شکوه تصویر، نگره، سال چهارم، شماره 6، ص. 58.
• شیرازی‌ کازرونی، صالح‌ (1362). گزارش‌ سفر میرزا صالح‌ شیرازی‌، ویرایش همایون شهیدی، تهران‌: راه نو.
• ظل‌السلطان، مسعود میرزا (1368). خاطرات ظل السلطان: سرگذشت مسعودی، جلد دوم، ویراستار: حسین خدیوجم، چاپ اول، تهران: اساطیر.
• عدل، شهریار، (۱۳۷۹). هنر و جامعه در جهان ایرانی، مترجم: احسان اشراقی، چاپ اول، تهران: توس.
• غفاری، ابوالحسن خان (1371). روزنامه دولت علیه ایران: جلد نخست (شماره های 550-472)، چاپ اول، تهران: سازمان اسناد ملی ایران.
• فرصت ‌شیرازى، محمد نصیر حسینی (1362). آثار العجم: در تاریخ و جغرافیای شروح اماکن فارس، چاپ اول، تهران: فرهنگ ‌سرا.
• فلور، ویلم، چلكووسكی، پیتر، اختیار، مریم (۱۳۸۱). نقاشی و نقاشان دوره قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات ایل شاهسون بغدادی.
• كرماني، احمد مجد الاسلام (1397). تاريخ انحطاط مجلس (فصلي از انقلاب مشروطيت ايران)، چاپ اول، تهران: آشيان.
• كريم‌زاده تبريزي، محمدعلي (1354). آقا نجفعلي نقاش ‌باشي اصفهاني، هنر و مردم، دوره 14، شماره 159و160، صص 92-88.
• ______ (1377). احوال و آثار نقاشان قدیم ایران و برخی از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، چاپ اول، تهران: مستوفی.
• کنگرانی، منیژه، لاری، مریم (1398). بازنمایي عکس در تصویرگري های ابوتراب غفاري در روزنامه شرف با رويکرد بيش متني، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، دوره دوم؛ شماره 3، صص 44-43.
• هدایت، رضا قلی‌ بن‌ محمد هادی، مصفا، مظاهر (1382). مجمع الفصحاء: بخش سوم (جلد 3)، تهران: ‌امیرکبیر.
• همائی، جلال‌الدین، همایی، ماهدخت ‌بانو (1376). تاریخ اصفهان: مجلد هنر و هنرمندان، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• محبوبی‌ اردكانی‌، حسین (1379). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، جلد‌ اول، چاپ سوم، تهران: ‌انتشارات دانشگاه تهران.
• معیرالممالک، دوستعلی (1390). رجال‌ عصر ناصری‌، چاپ اول، تهران: تاریخ ایران.
• مهدوی، سید مصلح الدین، چلونگر، محمدعلی (1386). اعلام اصفهان، جلد اول، چاپ اول، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
• ______ (1386). اعلام اصفهان، جلد دوم، چاپ اول، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
• میرزایی مهر، علی اصغر، حسینی، مهدی (1397). تحلیل تبارشناسانه دیوارنگاره "صف سلام" عبدالله خان در کاخ نگارستان تهران، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دوره 23، شماره 1، صص 54-53، 57 و 58.
• نصیری، محمدرضا (1384). اثر آفرینان، جلد پنجم، چاپ دوم، تهران: انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
• وثوقی مطلق، رجبعلی (1389). مزایده القاب و مناصب در عصر قاجار، پژوهشنامه تاریخ، سال پنجم، شماره بیستم، ص 159.
• Diba, Layla S, Ekhtiar, Maryam, Robinson, B. W. (1998). Royal Persian Paintings: The Qajar Epoch, 1785-1925, Brooklyn: Brooklyn Museum of Art.; Armand Hammer Museum of Art and Cultural Center.